Van een schilferige schedel, “zo plat als een pizza” gevonden op de bodem van een grot in Noord-Irak, is het gezicht gereconstrueerd van een 75.000 jaar oude Neanderthaler vrouw genaamd “Shanidar Z”. Met haar kalme en weloverwogen uitdrukking ziet Shanidar Z eruit als een bedachtzame, toegankelijke, zelfs vriendelijke vrouw van middelbare leeftijd. Ze staat ver af van het snauwende, dierlijke stereotype van de Neanderthaler dat voor het eerst werd gecreëerd in 1908 na de ontdekking van de “oude man van La Chapelle”.
Op basis van de oude man en het eerste relatief complete skelet dat van zijn soort werd gevonden, deden wetenschappers een reeks veronderstellingen over het karakter van de Neanderthaler. Ze geloofden dat Neanderthalers een laag, terugwijkend voorhoofd, een vooruitstekend middengezicht en zware wenkbrauwen hadden, die een baseness en domheid vertegenwoordigden die bij “lagere rassen” voorkwam. Deze veronderstellingen werden beïnvloed door heersende ideeën over de wetenschappelijke meting van schedels en raciale hiërarchie – ideeën die nu als racistisch zijn ontkracht.
Deze reconstructie heeft decennialang de toon gezet voor het begrip van Neanderthalers en gaf aan hoe ver de moderne mens was gekomen. Daarentegen nodigt deze nieuwste gezichtsreconstructie, gebaseerd op onderzoek aan de Universiteit van Cambridge, ons uit om ons in te leven en het verhaal van de Neanderthalers te zien als onderdeel van een bredere menselijke geschiedenis.
“Ik denk dat ze ons kan helpen om ons te verbinden met wie ze waren”, zei paleo-archeologe Emma Pomeroy, lid van het Cambridge-team achter het onderzoek, terwijl ze sprak in een nieuwe Netflix-documentaire, Secrets of the Neanderthals. De documentaire gaat in op de mysteries rond de Neanderthalers en wat hun fossielen ons vertellen over hun leven en verdwijning.
Het waren echter geen paleoantropologen die Shanidar Z creëerden, maar bekende paleoartiesten Kennis en Kennis, die een modern menselijk gezicht boetseerden met een herkenbare gevoeligheid en uitdrukkingen. Deze drang naar historische gezichtsreconstructie, die een emotionele connectie oproept, wordt steeds meer gemeengoed door 3D-technologieën en zal nog meer gemeengoed worden door generatieve AI.
Als historicus van emotie en het menselijk gezicht kan ik je vertellen dat hier meer kunst dan wetenschap aan het werk is. Sterker nog, het is goede kunst, maar twijfelachtige geschiedenis.
Technologieën als DNA-testen, 3D-scans en CT-beeldvorming helpen kunstenaars om gezichten als dat van Shanidar Z te genereren, waardoor een naturalistische en toegankelijke manier ontstaat om mensen uit het verleden te bekijken. Maar we mogen het belang van subjectieve en creatieve interpretatie niet onderschatten, en hoe die voortborduurt op hedendaagse vooronderstellingen en ze ook informeert.
Gezichten zijn net zo goed een product van cultuur en omgeving als de skeletstructuur en het gezicht van Shanidar Z is grotendeels gebaseerd op giswerk. Het is waar dat we uit de vorm van de botten en een zware wenkbrauw bijvoorbeeld kunnen afleiden dat een individu een geprononceerd voorhoofd of andere basale gezichtsstructuren had. Maar er is geen “wetenschappelijk” bewijs over hoe de gezichtsspieren, zenuwen en vezels van die persoon over de skeletresten lagen.
Kennis en Kennis hebben dit zelf bevestigd in een interview met de Guardian in 2018 over hun praktijk. “Er zijn een aantal dingen die de schedel je niet kan vertellen,” geeft Adrie Kennis toe. “Je weet nooit hoeveel vet iemand rond zijn ogen had, of de dikte van de lippen, of de exacte positie en vorm van de neusgaten.”
Het is een enorm fantasierijk en creatief werk om de huidskleur, de voorhoofdslijnen of de halve glimlach te verzinnen. Al deze kenmerken suggereren vriendelijkheid, toegankelijkheid, benaderbaarheid – kwaliteiten die moderne emotionele communicatie definiëren. “Als we een reconstructie moeten maken,” legt Adrie Kennis uit, “willen we altijd dat het een fascinerende reconstructie is, geen saaie witte pop die net onder de douche vandaan komt.”
Het leggen van skeletresten over moderne affecten bevestigt de recente herwaardering van Neanderthalers als “net als wij” in plaats van knuppelzwaaiende misdadigers.
Pas in de afgelopen 20 jaar is ontdekt dat Neanderthalers modern menselijk DNA delen, wat samenvalt met de ontdekking van veel overeenkomsten in plaats van verschillen. Bijvoorbeeld begraafpraktijken, ziekenzorg en liefde voor kunst.
Deze herinterpretatie van Neanderthalers is historisch en politiek interessant omdat het gebruik maakt van hedendaagse ideeën over ras en identiteit. Maar ook omdat het het populaire verhaal van de menselijke evolutie herschrijft op een manier die menselijke creativiteit en compassie boven ontwrichting en uitroeiing stelt.
De verwaarloosde geschiedenis van het menselijk gezicht
Het is creativiteit en verbeelding die de vriendelijke gezichtsuitdrukking bepalen die Shanidar Z sympathiek en relateerbaar maakt.
We weten niet welke soorten gezichtsuitdrukkingen werden gebruikt door Neanderthalers of betekenisvol waren voor Neanderthalers. Of Neanderthalers wel of niet het stembereik of gehoor hadden van moderne mensen is een punt van discussie en zou de sociale communicatie via het gezicht drastisch hebben beïnvloed.
Niets van deze informatie kan worden afgeleid uit een schedel.
Gezichtschirurg Daniel Saleh vertelde me over de culturele relevantie van Shanidar Z: “als we ouder worden, krijgen we halvemaanvormige vouwen”. [wrinkles] rond het kuiltje – dit verandert het gezicht – maar daar is geen skeletcorrelatie mee.” Aangezien gezichtsuitdrukkingen zoals glimlachen evolueerden met de behoefte aan sociale communicatie, kan Shanidar Z gezien worden als een voorbeeld van het overlappen van hedendaagse ideeën over interactie tussen zachte weefsels op de botten, in plaats van een wetenschappelijke methode te onthullen.
Dit is belangrijk omdat er een lange, problematische geschiedenis is van het toekennen van emoties, intelligentie, beleefdheid en waarde aan sommige gezichten en niet aan andere. Hoe we de gezichten van mensen uit heden en verleden weergeven, verbeelden en begrijpen is een politieke en sociale activiteit.
Van oudsher hebben samenlevingen de gezichten van degenen met wie ze verbonden willen zijn, emotioneler gemaakt. Toen culturen echter bepaalde groepen vaststelden waarmee ze zich niet wilden verbinden en die ze in feite wilden marginaliseren, hebben we groteske en onmenselijke ideeën en afbeeldingen om hen heen zien ontstaan. Neem bijvoorbeeld de anti-zwarte karikaturen uit het Jim Crow tijdperk in de VS of de cartoons van de nazi’s over Joodse mensen.
Door deze 75.000 jaar oude vrouw voor te stellen als een beschouwende en vriendelijke ziel met wie we ons kunnen identificeren, in plaats van een snauwende, boze (of blanco gelaatstrekkende) cypher, zeggen we meer over onze behoefte om het verleden te heroverwegen dan enig concreet feit over het emotionele leven van Neanderthalers.
Er is niets inherent mis met het artistiek verbeelden van het verleden, maar we moeten duidelijk zijn over wanneer dat gebeurt – en waartoe het dient. Anders negeren we de complexe kracht en betekenissen van het gezicht in de geschiedenis en in het heden.
Fay Bound Alberti ontvangt financiering van een UKRI Future Leaders Fellowship.