Stenen obelisken staan hoog in Aksum, Ethiopië. Deze stad was ooit de hoofdstad van een koninkrijk dat Noordoost-Afrika en het Arabische schiereiland omspande. Shutterstock / Kunstenaar
De prekoloniale Afrikaanse geschiedenis is rijk aan verhalen over opkomende en neergaande beschavingen en over de vermenging van verschillende culturen op het continent. We hebben nu meer licht geworpen op sommige van deze samenlevingen met behulp van de wetenschap van de genetica.
In een studie gepubliceerd in Science Advances hebben mijn co-auteurs en ik DNA-informatie van mensen van het huidige continent gebruikt om licht te werpen op belangrijke beschavingen die bestonden vóór het kolonialisme. Genetische informatie uit bloedmonsters werd door machines geëxtraheerd. Zodra de volgorde van de “letters” in de DNA-code was gelezen, oftewel gesequenced, konden we computers gebruiken om genetische verschillen en overeenkomsten tussen de onderzochte populaties te vergelijken.
Een opvallend resultaat betrof twee etnische groepen in het noorden van het huidige Kameroen, in west-centraal Afrika, de Kanuri en Kotoko volkeren. Wij vonden dat deze twee groepen afstamden van drie voorouderlijke populaties.
Deze voorouderlijke groepen leken het meest op de mensen die nu in de kustgebieden van West-Afrika leven, evenals in delen van Oost-Afrika zoals Ethiopië en bevolkingsgroepen die tegenwoordig in Noord-Afrika en de Levant leven. De populaties vermengden zich met elkaar – kregen samen kinderen – ongeveer 600 jaar geleden. Maar wat deed hen duizenden kilometers over een woestijn naar het noorden van Kameroen migreren?
Het Kanem-Bornu rijk in zijn grootste omvang.
Tourbillon / Wikipedia Project
Wij denken dat het antwoord het Kanem-Bornu rijk is, een beschaving die meer dan 1000 jaar heeft bestaan – vanaf ongeveer 700 na Christus. Op zijn hoogtepunt strekte het rijk zich uit over wat nu Noord-Kameroen, Noord-Nigeria, Tsjaad, Niger en Zuid-Libië is. Het beheerde uitgestrekte handelsnetwerken over de Sahara en trok bevolkingsgroepen uit alle richtingen aan.
Dit voorbeeld laat zien hoe ons genoom informatie bevat over belangrijke gebeurtenissen uit het verleden. Kooplieden die langs handelsroutes reisden of de vorming van rijken uit kleinere politieke eenheden kunnen voetafdrukken in ons DNA achterlaten. Eerder werk laat zien dat het Romeinse rijk, het Mongoolse rijk en de handel via de zijderoute waarschijnlijk allemaal blijvende erfenissen hebben achtergelaten in het genoom van moderne mensen in heel Eurazië.
Verborgen in het genoom
Wij analyseerden 1300 nieuw verzamelde genomen van mensen uit heel Afrika. Ze waren afkomstig van 150 etnische groepen in vijf landen. We werkten samen met antropologen, archeologen en taalkundigen uit Afrika en elders. Zij hielpen ons de historische context van deze gebeurtenissen te begrijpen.
Het Kotoko en Kanuri volk leeft in het noorden van Kameroen en Nigeria. De foto toont een landschap in het Mandara-gebergte, vlakbij de grens van de twee landen.
Scott MacEachern, Auteur voorzien
Afrikaanse genoomgegevens zijn ondervertegenwoordigd in vergelijking met die van andere wereldregio’s. Dit betekent dat veel genetische diversiteit – of variëteit – in het DNA van populaties waarschijnlijk door wetenschappers wordt gemist.
Het bestuderen van genetische diversiteit heeft vele potentiële toepassingen – zoals het begrijpen van gezondheidsrisico’s en het ontwikkelen van nieuwe behandelingen voor ziekten. Onze groep hield zich bezig met genetische diversiteit als venster op het verleden.
Datering gebeurtenissen
Wij hebben het genoom van een persoon gemodelleerd als een mengsel van DNA-segmenten geërfd van zijn voorouders. Als een persoon DNA-segmenten had die nauw overeenkwamen met twee groepen mensen – bijvoorbeeld Europeanen en West-Afrikanen – suggereerde dit dat deze persoon afstamde van vermenging tussen die twee groepen.
Mysteries blijven over andere beschavingen die niet in het laatste werk zijn bestudeerd. Dit zijn gebouwen uit Great Zimbabwe, een middeleeuwse stad in Zuidelijk Afrika.
evenfh / Shutterstock
Hedendaagse menselijke groepen die gevormd zijn uit een recente vermenging van Europeanen en West-Afrikanen zouden lange stukken DNA van beide populaties moeten hebben. Die voorouderlijke DNA-segmenten worden korter naarmate het genetisch materiaal van hun nakomelingen bij elke nieuwe generatie wordt verschoven.
Dit biedt een manier om te dateren wanneer de vermenging plaatsvond. Hoe langer de DNA-segmenten van bijvoorbeeld West-Afrikanen of Europeanen, hoe recenter de vermenging was.
Vredesverdrag
Een andere historische gebeurtenis waarvoor we bewijs vonden was de Arabische expansie in Afrika. Deze begon in de zevende eeuw, toen afzonderlijke Arabische legers die langs de Levantijnse kust naar het zuiden en vanuit Medina in het huidige Saoedi-Arabië naar het noorden trokken, de Sinaïwoestijn overstaken en Egypte veroverden.
Het koninkrijk Makuria op zijn hoogtepunt rond 960 AD.
Le Gabrie, CC BY-SA
In Soedan heerste in deze tijd het koninkrijk Makuria langs de Nijl. Makuria sloot in het midden van de zevende eeuw een vredesverdrag met de Egyptische Arabieren dat bijna 700 jaar duurde.
De meeste vermenging tussen deze twee voorouderlijke groepen, de ene nauw verwant met de Arabieren en de andere met de Soedanezen, dateert van na het verbreken van het vredesverdrag. Dit viel op zijn beurt samen met het verval en de uiteindelijke ineenstorting van Makurië zelf, waardoor Arabische groepen de Nijl verder konden afzakken naar Soedan.
Maar we vonden ook bewijzen van eerdere migraties naar Afrika vanaf het Arabische schiereiland, die over zee plaatsvonden. Deze vermenging viel in de tijd samen met het Koninkrijk Aksum, gelegen in Noordoost-Afrika en Zuid-Arabië, gedurende het eerste millennium na Christus.
De troonzaal van Old Dongola in Soedan, hoofdstad van het koninkrijk Makuria.
Matyas Rehak / Shutterstock
Aksum werd ooit beschouwd als een van de vier grootmachten van de wereld, naast de hedendaagse rijken China, Perzië en Rome.
Kaart van het Koninkrijk Aksum.
Newslea Personeel / Wikipedia, CC BY-SA
De uitbreiding van Bantoe-sprekende volkeren
Genetische studies hebben ook bewijzen gevonden van een migratie over het hele continent, die bekend staat als de uitbreiding van Bantoe-sprekende volkeren. “Bantoe” is een taalgroep, die nu door ongeveer een kwart van de Afrikanen wordt gesproken.
Er is discussie geweest over de vraag of de Bantoetalen zich grotendeels verspreidden door overdracht van cultuur, of dat er grootschalige migratie bij betrokken was. Uit het laatste onderzoek blijkt dat de laatste verklaring het meest waarschijnlijk is. Deze migratie begon ongeveer 4.000 jaar geleden in een klein gebied in het westen van Kameroen, alvorens zich snel naar het zuiden en oosten te verspreiden. In minder dan 2.000 jaar werd meer dan 4.000 kilometer afgelegd.
Bantoesprekers vermengden zich met lokale groepen, waardoor de patronen van genetische diversiteit in Afrika voorgoed veranderden. Wij toonden aan dat er niet alleen migraties plaatsvonden naar het zuiden en oosten van Kameroen, maar ook naar het westen. Waarom er in die tijd zoveel migratie plaatsvond is niet bekend, maar klimaatverandering kan een rol hebben gespeeld.
Het is essentieel dat wetenschappers meer DNA van genomen van Afrikaanse mensen analyseren. Als we dat doen, zal dat ongetwijfeld een ingewikkeld beeld opleveren van het rijke verleden van het continent.
Nancy Bird ontvangt financiering van NERC.