https://www.shutterstock.com/image-photo/headphones-on-brain-smart-good-music-2088326980
Ongeveer één op de vijf Amerikaanse volwassenen slaagt erin om dagelijks een film te kijken. Het is een geweldige manier om te ontsnappen aan de dagelijkse sleur en te ontspannen met geliefden. Maar wat kun je je eigenlijk herinneren van de film van gisteravond?
Je kunt je misschien de titel herinneren, de grote lijnen van het verhaal of de Hollywoodster die meespeelde. Maar graaf eens wat dieper. Hoe gemakkelijk schiet je nu een bepaalde filmsequentie te binnen? En nog belangrijker, kun je de muzikale score van de film horen of herkennen?
Filmmakers gebruiken al heel lang muziek om films, scènes en personages beter te laten onthouden. Nu is psychologisch onderzoek begonnen om de wetenschap achter dit proces bloot te leggen.
Muziek zit zo ingebakken in onze filmervaring dat we er soms valse herinneringen aan overhouden. Een onderzoek toonde aan dat, na het zien van een korte filmsequentie, tot tweederde van de deelnemers geloofde dat de sequentie werd begeleid door een muzikale score – zelfs als dat niet zo was. Wetenschappers noemen dit “expectancy bias”.
Een succesvolle muziekscore bestaat vaak uit oorwurmen – liedjes die in ons geheugen blijven hangen. Dit zijn meestal nummers die een groot succes hebben behaald en recentelijk in de hitlijsten hebben gestaan.
In combinatie met een filmsequentie helpen frisse versies van oude hits om het publiek te vermaken. Hun meezingbaarheid en bekendheid weerspiegelen de enorme bekendheid die ze al tientallen jaren hebben. Daarom worden ze gemakkelijk gebruikt als een effectieve marketingtroef, vooral in filmtrailers – waar er weinig tijd is om indruk te maken op kijkers.
Muziek helpt ons ook om personages te interpreteren. Onderzoek toont aan dat het luisteren naar een 15 seconden durend segment van angstige muziek kan fungeren als een belangrijke aanwijzing om te zoeken naar tekenen van angst in de gezichtsuitdrukkingen van de personages op het scherm.
Maar hoe worden diepere emotionele verbindingen gemaakt? Filmmakers vertrouwen op een reeks technieken om te proberen duurzame en onderscheidende filmscènes te creëren. Ze richten zich vaak op de emotionele eigenschappen van de combinatie van geluid en beeld. Maar is er hard bewijs dat muziek visuele herinneringen op deze manier kan beïnvloeden?
Onderzoek naar muziek en geheugen heeft aangetoond dat de twee sterk met elkaar verbonden zijn. Mensen herinneren zich de acties, personages en uiteindelijke uitkomst van een positieve of negatieve filmscène nauwkeuriger als deze wordt begeleid door muziek met een vergelijkbare positieve of negatieve emotionele kwaliteit.
Deze overeenkomst tussen de emotionele inhoud van de film en de muziek wordt een stemming-congruentie-effect genoemd. Het verbetert ons geheugen van wat we eerder hebben gezien door geheugenfragmenten “samen te voegen” tot een snel, gemakkelijk en beter hanteerbaar geheel in ons hoofd.
Ironie en incongruentie
Ironie houdt verband met het vermogen om het ene te zeggen terwijl je het tegenovergestelde bedoelt. Ironie wordt vaak beschouwd als een taalkundig hulpmiddel, maar is ook duidelijk in beeld- en geluidsparen. Bij de ironische contrasttechniek worden scènes die negatieve gebeurtenissen of emoties uitbeelden, zoals verdriet, woede en angst, gecombineerd met emotioneel positieve muziek.
Het resultaat van deze combinatie is dat de ongerijmde achtergrond de emotionele toon van de filmscène verstoort, waardoor vaak een sarcastisch of melancholisch effect ontstaat dat memorabel is.
De films Bowling for Columbine en A Clockwork Orange geven voorbeelden van gewelddadige episodes die worden begeleid door incongruente muziek.
Stemmingsincongruentie-effecten vertegenwoordigen nog een andere wending in de verwachtingen van kijkers. We vertrouwen op onze eigen persoonlijke ervaringen en associaties met muzikale conventies om ons begrip van wat er vervolgens gebeurt te helpen vormen.
Als we bijvoorbeeld kijken naar een korte clip van een bruiloftsfeest tegen een achtergrond van trage, droevige muziek, zien we dat de visuele inhoud niet overeenkomt met onze eerdere (directe of indirecte) ervaringen met bruiloftsfeesten. Het filmscript in ons hoofd vraagt zich misschien af: “Waar is de vrolijke muziek waarop de feestgangers kunnen dansen?”. Door het zoeken naar het antwoord merken we het stemmingsincongruente effect van de muziek nog meer op.
Dit stelt ons in staat om een meer onderscheidend beeld in ons geheugen te ontwikkelen. We hebben dit zelfs getest in het lab. We vroegen 60 deelnemers om een trailer van een romantische komedie te bekijken op droevige, vrolijke of geen muziek. Toen we later hun geheugen van de trailer testten, ontdekten we dat mensen die de droevige muziek hadden gehoord een betere visuele herinnering hadden van de filmscène dan degenen die de film hadden bekeken met vrolijke muziek of zonder muziek.
Stemmingsincongruentie-effecten zijn niet beperkt tot audiovisuele koppelingen. Ze komen ook voor bij andere zintuigen, zoals geuren, en dienen om ons snel en efficiënt te waarschuwen voor verwachtingsschendingen in onze directe omgeving. Dit is bijna een soort “wat komt hierna” instelling in onze hersenen die ervoor zorgt dat we beter opletten – en daardoor de gebeurtenis beter onthouden.
Deze effecten lijken van relatief korte duur te zijn en het is nog niet helemaal duidelijk of ze ook op de langere termijn effect kunnen hebben, voorbij de paar minuten van een filmtrailer of een filmscène. Uiteindelijk worden ze geïnformeerd door onze eerdere ervaringen en opgeslagen in ons langetermijngeheugen, klaar voor de volgende plotwending.
Wat gebeurt er dan als onze eerdere ervaringen met deze door muziek veroorzaakte emoties gefragmenteerd zijn of helemaal ontbreken, zoals het geval kan zijn bij mensen die doof of slechthorend zijn?
Kan het bijschrijven van een muziekstuk als “onheilspellend” dezelfde ironische contrasteffecten op het geheugen teweegbrengen als bijvoorbeeld echte, onheilspellend klinkende muziek? En als het onverwachte het verwachte wordt, gaat de ironie dan verloren? Antwoorden op deze vragen zouden wel eens een nieuw portaal in ons filmkijkuniversum kunnen openen.
Libby Damjanovic ontvangt financiering van de Universiteit van Lund, Thora Ohlsson stiftelsen.
