Hoe is het patriarchaat begonnen en zal de evolutie

Hoe is het patriarchaat begonnen – en zal de evolutie er vanaf komen?

Veel jager-verzamelaars hebben een lange geschiedenis van egalitarisme. DevonJenkin Fotografie/Shutterstock

LEESVRAGEN: Veel mensen gaan ervan uit dat het patriarchaat er altijd is geweest, maar dat is toch niet zo? Hoe is het echt ontstaan? Matt, 48, Londen.

Het patriarchaat, dat zich in delen van de wereld enigszins heeft teruggetrokken, is terug in ons gezicht. In Afghanistan sluipen de Taliban weer door de straten, meer bezorgd om vrouwen thuis te houden en in strikte kledingvoorschriften dan om de dreigende instorting van het land in hongersnood.

En op een ander continent worden in delen van de VS wetten uitgevaardigd om ervoor te zorgen dat vrouwen niet langer een legale abortus kunnen ondergaan. In beide gevallen konden sluimerende patriarchale opvattingen weer de kop opsteken toen het politieke leiderschap faalde. We hebben het griezelige gevoel terug in de tijd te reizen. Maar hoe lang heeft het patriarchaat onze samenlevingen gedomineerd?

Hoe is het patriarchaat begonnen en zal de evolutie.0&q=45&auto=format&w=237&fit=clip

Dit artikel maakt deel uit van Life’s Big Questions

De serie van The Conversation, die samen met BBC Future wordt gepubliceerd, probeert antwoord te geven op de knagende vragen van onze lezers over leven, liefde, dood en het universum. We werken met professionele onderzoekers die hun leven hebben gewijd aan het blootleggen van nieuwe perspectieven op de vragen die ons leven vormgeven.

De status van vrouwen is al lang een aandachtspunt in de antropologie.
In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, toont onderzoek aan dat het patriarchaat niet een soort “natuurlijke orde der dingen” is – het is niet altijd overheersend geweest en kan uiteindelijk zelfs verdwijnen. Jager-verzamelaarsgemeenschappen kunnen relatief egalitair zijn geweest, althans in vergelijking met sommige van de daaropvolgende regimes. En vrouwelijke leiders en matriarchale samenlevingen hebben altijd bestaan.

Mannelijke rijkdom

Voortplanting is de valuta van de evolutie. Maar het zijn niet alleen onze lichamen en hersenen die evolueren – ons gedrag en onze culturen zijn ook producten van natuurlijke selectie. Om hun eigen voortplantingssucces te maximaliseren hebben mannen bijvoorbeeld vaak geprobeerd vrouwen en hun seksualiteit te controleren.

In nomadische samenlevingen met weinig of geen materiële rijkdom, zoals het geval was bij de meeste jager-verzamelaars, kan een vrouw niet gemakkelijk gedwongen worden om in een partnerschap te blijven. Zij en haar partner kunnen samen rondtrekken met haar familieleden, zijn familieleden, of geheel andere mensen. Als ze ongelukkig is, kan ze weglopen.

Dat kan ten koste gaan als ze kinderen heeft, want vaderlijke zorg helpt de ontwikkeling en zelfs het overleven van kinderen, maar ze kan elders bij familie gaan wonen of een nieuwe partner zoeken zonder er per se slechter aan toe te zijn.

Beeld van de San volkeren, jager-verzamelaars.

De San volkeren, jager-verzamelaars. waren traditioneel relatief egalitair.
wikipedia, CC BY-SA

Het ontstaan van de landbouw, al 12.000 jaar geleden in sommige gebieden, veranderde het spel. Zelfs relatief eenvoudige tuinbouw maakte het noodzakelijk de gewassen te verdedigen en dus te blijven. Vestiging verhoogde het conflict binnen en tussen groepen. De Yanomamo-tuinbouwers in Venezuela leefden bijvoorbeeld in zwaar versterkte groepshuishoudens, waarbij gewelddadige overvallen op naburige groepen en “bruidsjacht” deel uitmaakten van het leven.

Waar de veeteelt zich ontwikkelde, moest de plaatselijke bevolking kuddes vee verdedigen tegen overvallen, wat leidde tot veel oorlogsvoering. Omdat vrouwen niet zo succesvol waren als mannen in de strijd, omdat zij lichamelijk zwakker waren, kwam deze rol steeds meer bij de mannen te liggen, waardoor zij meer macht kregen en de baas werden over de middelen die zij verdedigden.

Naarmate de bevolking groeide en zich vestigde, ontstonden er coördinatieproblemen. Er ontstond soms sociale ongelijkheid als leiders (meestal mannen) de bevolking enig voordeel verschaften, misschien in de oorlogsvoering of op een andere manier het algemeen belang dienend. De algemene bevolking, zowel mannelijk als vrouwelijk, tolereerde deze elites daarom vaak in ruil voor hulp bij het vasthouden van wat ze hadden.

Naarmate landbouw en veeteelt intensiever werden, werd materiële rijkdom, nu vooral in handen van mannen, steeds belangrijker. De regels van verwantschap en afstammingssystemen werden formeler om conflicten binnen families over rijkdom te voorkomen, en huwelijken werden contractueler. De overdracht van land of vee door de generaties heen stelde sommige families in staat aanzienlijke rijkdom te vergaren.

Monogamie vs polygamie

Rijkdom gegenereerd door landbouw en veeteelt maakte polygynie mogelijk (mannen die meerdere vrouwen hadden). Vrouwen met veel echtgenoten (polyandrie) waren daarentegen zeldzaam. In de meeste systemen waren jonge vrouwen het meest gevraagd, omdat zij minder tijd hadden om kinderen voort te brengen en meestal meer zorg droegen voor de ouders.

Mannen gebruikten hun rijkdom om jonge vrouwen aan te trekken. Mannen concurreerden door “bruidsgiften” te betalen aan de familie van de bruid, met als gevolg dat rijke mannen konden eindigen met veel vrouwen, terwijl sommige arme mannen alleenstaand eindigden.

Het waren dus mannen die die rijkdom nodig hadden om te concurreren om huwelijkspartners (terwijl vrouwen middelen verwierven die nodig waren om zich voort te planten via hun echtgenoot). Als ouders hun aantal kleinkinderen wilden maximaliseren, was het logisch dat zij hun rijkdom eerder aan hun zonen dan aan hun dochters gaven.

Dit leidde ertoe dat rijkdom en eigendom formeel in de mannelijke lijn werden doorgegeven. Het betekende ook dat vrouwen na hun huwelijk vaak ver van huis gingen wonen bij de familie van hun man.

Vrouwen begonnen hun zeggenschap te verliezen. Als land, vee en kinderen het eigendom zijn van de mannen, dan is scheiden voor vrouwen bijna onmogelijk. Een dochter die terugkeert naar vader en moeder zou niet welkom zijn, omdat de bruidsprijs terugbetaald zou moeten worden. Het patriarchaat kreeg nu een stevige greep.

Wanneer individuen weggaan van hun geboortehuis en bij de familie van hun nieuwe echtgenoot gaan wonen, hebben zij niet zoveel onderhandelingsmacht in hun nieuwe huishouden als wanneer zij in hun geboortehuis waren gebleven. Sommige wiskundige modellen suggereren dat dispersie van vrouwen in combinatie met een geschiedenis van oorlogsvoering ertoe leidt dat mannen beter worden behandeld dan vrouwen.

Mannen hadden de mogelijkheid om met niet-verwante mannen te concurreren om middelen door middel van oorlogvoering, terwijl vrouwen alleen concurreerden met andere vrouwen in het huishouden. Om deze twee redenen plukten zowel mannen als vrouwen grotere evolutionaire voordelen door altruïstischer te zijn tegenover mannen dan tegenover vrouwen, wat leidde tot het ontstaan van “jongensclubs”. In wezen speelden vrouwen mee met het gendervooroordeel tegen zichzelf.

In sommige landbouwsystemen hadden vrouwen wellicht meer autonomie. Als er grenzen waren aan de beschikbaarheid van landbouwgrond, kan dit de polygynie hebben afgeremd, omdat mannen zich geen meerdere gezinnen konden veroorloven. Als de landbouw zwaar was en de productiviteit meer werd bepaald door het werk dat werd verricht dan door de hoeveelheid land die men bezat, dan werd de arbeid van vrouwen een belangrijke vereiste en werkten paren samen in monogame verbintenissen.

De Oogsters door Pieter Bruegel uit 1565.

De Oogsters door Pieter Bruegel uit 1565.

Onder monogamie, als een vrouw trouwt met een rijke man, gaat al zijn rijkdom naar haar nageslacht. Dus vrouwen concurreren dan met andere vrouwen voor de beste echtgenoten. Dit is niet het geval bij polygynie, waar de familie rijkdom wordt verdeeld over talrijke andere vrouwen nakomelingen, zodat de voordelen voor vrouwen van het trouwen met een rijke man marginaal zijn.

De huwelijksbetaling onder monogamie gaat dus in de tegenovergestelde richting dan onder polygynie en neemt de vorm aan van “bruidsschat”. De ouders van de bruid geven geld aan de ouders van de bruidegom, of aan het paar zelf.

De bruidsschat, die nog steeds belangrijk is in een groot deel van Azië, is een manier van de ouders om hun dochters te helpen concurreren met andere vrouwen op de huwelijksmarkt. Bruidsschat kan vrouwen soms meer zeggenschap en controle geven over tenminste een deel van het familievermogen.

Maar er zit een angel in de staart. Bruidsschat inflatie kan meisjes duur maken voor ouders, soms met nare gevolgen, zoals families die al dochters hebben die vrouwelijke baby’s doden of verwaarlozen (of nu vrouwenselectieve abortus).

Er waren ook andere gevolgen van monogamie. Omdat rijkdom nog steeds via de mannelijke lijn werd doorgegeven aan kinderen van één vrouw, deden mannen er alles aan om ervoor te zorgen dat die kinderen van hen waren. Ze wilden niet ongewild hun rijkdom investeren in het nageslacht van een andere man. Daarom werd de seksualiteit van vrouwen sterk gepolijst.
Vrouwen weghouden bij mannen (purdah), of ze in religieuze “kloosters” plaatsen zoals kloosters (claustratie) in India, of 2000 jaar vrouwenvoeten binden om ze klein te houden in China, kunnen hier allemaal het gevolg van zijn. En in de huidige context maakt het verbod op abortus seksuele relaties potentieel duur, waardoor mensen in huwelijken verstrikt raken en de carrièremogelijkheden van vrouwen worden belemmerd.

Matriarchale samenlevingen

Het is relatief zeldzaam dat rijkdom wordt doorgegeven via de vrouwelijke lijn, maar zulke samenlevingen bestaan wel. Deze op vrouwen gerichte systemen bevinden zich meestal in enigszins marginale omgevingen waar weinig rijkdom is om fysiek om te concurreren.

Er zijn bijvoorbeeld gebieden in Afrika die bekend staan als de “matrilineaire gordel” waar de tetseevlieg het houden van vee onmogelijk maakte. In sommige van deze matrilineaire systemen in Afrika blijven mannen een machtige kracht in de huishoudens, maar het zijn eerder oudere broers en ooms die proberen de vrouwen te controleren dan echtgenoten of vaders. Maar in het algemeen hebben vrouwen meer macht.

Samenlevingen met een grote afwezigheid van mannen gedurende een groot deel van de tijd, als gevolg van verre reizen of hoge sterfterisico’s, bijvoorbeeld als gevolg van gevaarlijke oceaanvisserij in Polynesië, of oorlogsvoering in sommige Indiaanse gemeenschappen, zijn ook in verband gebracht met matriliny.

Vrouwen in matriarchale systemen steunen vaak op de steun van hun moeders en broers en zussen, in plaats van hun echtgenoten, om te helpen bij de opvoeding van kinderen. Deze “gemeenschappelijke opvoeding” door vrouwen, zoals bijvoorbeeld in sommige matrilineaire groepen in China, maakt dat mannen minder geïnteresseerd zijn (in evolutionaire zin) in het investeren in het huishouden, omdat de huishoudens niet alleen de kinderen van hun vrouw omvatten, maar ook veel kinderen van andere vrouwen met wie zij niet verwant zijn.

Dit verzwakt de huwelijksbanden, en maakt het gemakkelijker om rijkdom door te geven tussen vrouwelijke familieleden. Vrouwen worden in dergelijke samenlevingen ook minder seksueel gecontroleerd, omdat de zekerheid van het vaderschap minder belangrijk is als vrouwen de rijkdom controleren en doorgeven aan hun dochters.

Beeld van een Himba vrouw uit het noorden, cosmetisch versierd met rode oker.

Himba vrouw noordelijk cosmetisch versierd met rode oker.
wikipedia, CC BY-SA

In matrilineaire samenlevingen kunnen zowel mannen als vrouwen polygaam paren. De matrilineaire Himba van zuidelijk Afrika hebben een van de hoogste percentages baby’s die op deze manier worden voortgebracht.

Zelfs in stedelijke gebieden leidt hoge werkloosheid onder mannen vaak tot meer vrouwelijke leefvormen, waarbij moeders hun dochters helpen bij de opvoeding van hun kinderen en kleinkinderen, maar vaak in relatieve armoede.

Maar de introductie van materiële rijkdom, die door mannen kan worden gecontroleerd, heeft matrilineaire systemen vaak gedwongen te veranderen in patrilineaire.

De rol van religie

De visie op patriarchaat die ik hier heb geschetst lijkt de rol van religie te bagatelliseren. Religies zijn vaak normatief over seks en het gezin. Het polygyn huwelijk wordt bijvoorbeeld aanvaard in de Islam en niet in het Christendom. Maar de oorsprong van verschillende culturele systemen over de hele wereld kan niet simpelweg verklaard worden door religie.

De Islam ontstond in het jaar 610 na Christus in een deel van de wereld (het Arabische schiereiland) dat toen werd bewoond door nomadische herdersgroepen waar polygame huwelijken gebruikelijk waren, terwijl het Christendom ontstond in het Romeinse rijk waar monogame huwelijken al de norm waren. Hoewel religieuze instellingen dus zeker bijdragen tot de handhaving van dergelijke regels, is het moeilijk aan te tonen dat religies de oorspronkelijke oorzaak waren.

Uiteindelijk kan de culturele erfenis van religieuze normen, of van welke normen dan ook, harde sociale vooroordelen in stand houden, lang nadat hun oorspronkelijke oorzaak is verdwenen.

Is het patriarchaat op zijn retour?

Wat duidelijk is, is dat normen, houdingen en cultuur een enorm effect hebben op gedrag. Ze kunnen en zullen in de loop van de tijd veranderen, vooral als de onderliggende ecologie of economie verandert. Maar sommige normen raken verankerd in de tijd en veranderen daarom maar langzaam.

Nog in de jaren zeventig werden kinderen van ongehuwde moeders in het Verenigd Koninkrijk bij hen weggehaald en verscheept naar Australië (waar ze in religieuze instellingen werden geplaatst of ter adoptie werden aangeboden). Recent onderzoek laat ook zien hoe het gebrek aan respect voor het gezag van vrouwen nog steeds welig tiert in Europese en Amerikaanse samenlevingen die prat gaan op gelijkheid tussen mannen en vrouwen.

Toch is het duidelijk dat de gendernormen veel flexibeler worden en dat het patriarchaat impopulair is bij veel mannen en vrouwen in een groot deel van de wereld. Velen stellen het huwelijk zelf in vraag.

Geboortebeperking en reproductieve rechten voor vrouwen geven vrouwen, en ook mannen, meer vrijheid. Hoewel het polygame huwelijk nu zeldzaam is, is polygaam paren natuurlijk heel gewoon, en wordt het als een bedreiging gezien door zowel incels als sociaal conservatieven.

Protesterende vrouwen in Melbourne.

Vrouwen in Melbourne protesteren tegen het Amerikaanse abortusverbod.
Matt Hrkac/Flickr, CC BY-SA

Bovendien willen mannen steeds meer deel uitmaken van het leven van hun kinderen en waarderen zij het dat zij niet het leeuwendeel van de zorg voor hun gezin op zich hoeven te nemen. Velen delen daarom de zorg voor kinderen en het huishouden of nemen deze zelfs volledig op zich. Tegelijkertijd zien we dat meer vrouwen vol vertrouwen machtsposities verwerven op het werk.

Nu mannen en vrouwen in toenemende mate hun eigen rijkdom genereren, wordt het voor het oude patriarchaat moeilijker om vrouwen te controleren. De logica van op mannen gerichte investeringen door ouders wordt ernstig geschaad als meisjes in gelijke mate profiteren van formeel onderwijs en de kansen op werk voor iedereen openstaan.

De toekomst is moeilijk te voorspellen. Antropologie en geschiedenis verlopen niet op voorspelbare, lineaire wijze. Oorlogen, hongersnoden, epidemieën of innovaties liggen altijd op de loer en hebben voorspelbare en onvoorspelbare gevolgen voor ons leven.

Het patriarchaat is niet onvermijdelijk. We hebben instellingen nodig om de wereldproblemen op te lossen. Maar als de verkeerde mensen aan de macht komen, kan het patriarchaat opnieuw ontstaan.

Om alle grote antwoorden van het leven te krijgen, sluit u zich aan bij de honderdduizenden mensen die waarde hechten aan evidence-based nieuws door u te abonneren op onze nieuwsbrief. U kunt ons uw grote vragen per e-mail sturen naar bigquestions@theconversation.com en wij zullen proberen een onderzoeker of deskundige op de zaak te krijgen.

Meer Grote Vragen van het Leven:

Geluk: is tevredenheid belangrijker dan doel en doelen?

Zouden we kunnen leven in een wereld zonder regels?

De dood: kan ons laatste moment euforisch zijn?

Natuur: is de mens nu verder geëvolueerd dan de natuurlijke wereld, en hebben we die nog wel nodig?

Liefde: is het slechts een vluchtige high, gevoed door hersenchemicaliën?

The Conversation

Ruth Mace is hoogleraar evolutionaire antropologie aan de UCL en heeft een gastpositie aan het Institute of Advanced Study in Toulouse (IAST). Zij is hoofdredacteur van het tijdschrift Evolutionary Human Sciences van Cambridge University Press. Zij ontvangt momenteel financiering van de ERC (Advanced Grant EvoBias).

Ubergeek Loves Coolblue

Zou je na het lezen van deze artikel een product willen aanschaffen?
Bezoek dan Coolblue en ontdek hun uitgebreide assortiment.