StunningArt/Shutterstock
De moderne natuurkunde suggereert dat tijd een illusie zou kunnen zijn. Einsteins relativiteitstheorie suggereert bijvoorbeeld dat het universum een statisch, vierdimensionaal blok is dat alle ruimte en tijd tegelijkertijd bevat – zonder een speciaal “nu”.
Wat voor de ene waarnemer de toekomst is, is voor de andere waarnemer het verleden. Dat betekent dat de tijd niet stroomt van verleden naar toekomst, zoals wij die ervaren.
Dit botst echter met hoe tijd wordt geconceptualiseerd in andere gebieden van de natuurkunde, zoals de kwantummechanica. Dus is tijd een illusie of niet? Eén benadering om daar achter te komen zou zijn om te proberen te bewijzen dat tijd onwerkelijk is door alleen logica te gebruiken.
Lees meer:
Grote mysteries van de natuurkunde 1: is tijd een illusie?
In 1908 publiceerde J.M.E. McTaggart, een Engelse filosoof, een artikel waarin hij betoogde dat we in staat zouden kunnen zijn om de onwerkelijkheid van tijd te achterhalen door alleen logisch na te denken.
Stel je voor dat iemand je een doos kaarten heeft gegeven die elk een gebeurtenis voorstellen. Eén kaart beschrijft het jaar 2024, een andere de dood van koningin Victoria en weer een andere de zonsverduistering in 2026. De kaarten liggen door elkaar. Je moet deze kaarten ordenen op een manier die de tijd weergeeft. Hoe zou je dat doen?
De eerste manier is wat McTaggart de “B-serie” noemt. Je pakt een kaart en legt die op de grond. Dan pak je een andere uit de doos en vergelijkt die met de kaart die al op de grond ligt. Als hij eerder is, leg je hem links ervan. Als hij later is, leg je hem rechts ervan.
Bijvoorbeeld, de dood van koningin Victoria staat links van de zonsverduistering van 2026. Het jaar 2024 komt links van de zonsverduistering van 2026, maar rechts van de dood van Koningin Victoria. Je blijft dit herhalen totdat je een rij kaarten hebt waarvan er twee aan elkaar gerelateerd zijn door middel van de eerder-later relatie.
Als je naar de voltooide opstelling zit te kijken, realiseer je je dat er iets ontbreekt. De rij kaarten is statisch. Als de kaarten eenmaal op hun plaats liggen, verandert er niets aan hun volgorde. Maar, zoals McTaggart benadrukt, je kunt geen tijd hebben zonder verandering.
Tijd is uiteindelijk een maat voor verandering, zelfs volgens de natuurkunde. Het wordt vaak geïdentificeerd als een toename in wanorde – entropie – van een gesloten systeem. Neem een kop hete koffie. Als het afkoelt, neemt de entropie toe. En aan de temperatuur kun je ongeveer zien hoe lang een kop koffie al staat. Elk apparaat dat de tijd meet, zoals een klok, is gebaseerd op verandering (tikken).
Onthoud dat het je oorspronkelijke taak was om de kaarten zo te rangschikken dat ze de tijd weergeven. Maar je eindigde met iets dat niet verandert. Het zou vreemd zijn om te zeggen dat tijd niet verandert. Dus de B-reeks kan de tijd niet vastleggen.
Er is echter nog een andere optie. Je kunt opnieuw beginnen en proberen de kaarten te ordenen met wat McTaggart de “A-reeks” noemt. Je maakt drie nette stapels – aan de linkerkant komen alle kaarten die gebeurtenissen uit het verleden beschrijven, zoals de dood van Koningin Victoria. In het midden komen de kaarten die in het heden gebeuren, zoals het jaar 2024. En rechts die in de toekomst zullen plaatsvinden, zoals de zonsverduistering van 2026.
In tegenstelling tot de B-serie is deze opstelling niet statisch. Naarmate de tijd verstrijkt, moet je de kaarten van de rechter (toekomstige) stapel naar de middelste (huidige) stapel verplaatsen, en die van de middelste (huidige) stapel naar de linker (verleden) stapel, waar ze voor altijd blijven. Er vindt hier dus duidelijk verandering plaats. Betekent dit dat de A-reeks de tijd beschrijft?
Volgens McTaggart is de A-reeks cirkelvormig. Je hand die de kaarten van de linkerstapel naar de middelste en dan naar de rechterstapel beweegt, is een proces dat al in de tijd plaatsvindt.
Je moet in de tijd zijn om deze ordening te kunnen uitvoeren. Maar tijd is precies wat je probeert te vangen. Met andere woorden, je moet al tijd hebben om tijd te kunnen beschrijven. Dit is cirkelvormig en cirkelvormigheid schendt de logica.
Tijd is niet zo eenvoudig als links, midden rechts…
Bogdan Vija/Shutterstock
Laten we samenvatten. De indeling van de B-reeks kan tijd niet beschrijven, omdat er niets aan verandert. En verandering is nodig voor tijd. Dus de B-reeks werkt niet. De A-reeks verandert wel, maar helaas is het cirkelvormig. Dus die werkt ook niet. Omdat geen van beide werkt, concludeert McTaggart dat tijd niet echt kan zijn.
Honderd jaar later
Meer dan honderd jaar later zijn filosofen nog steeds op zoek naar een oplossing. Sommigen, “A-theoretici” genoemd, proberen de A-reeks te definiëren op een manier die niet cirkelvormig is.
Anderen, de zogenaamde “B-theoretici”, accepteren dat de B-reeks de werkelijkheid beschrijft en zeggen dat McTaggart ongelijk had door te eisen dat de reeks zou veranderen. Misschien is tijd niet meer dan een reeks gebeurtenissen.
Er zijn ook “C-theoretici” die verder gaan en zeggen dat de lijn van kaarten niet eens een richting heeft van vroeger naar later.
Het jaar 2024 valt tussen de dood van Koningin Victoria en de zonsverduistering van 2026.
Maar het feit dat we gewend zijn te denken dat de dood van koningin Victoria voor de zonsverduistering van 2026 komt, in plaats van andersom, is misschien gewoon een kwestie van gewoonte. Het is net als het nummeren van planken op een hek: je kunt beginnen bij welk uiteinde je maar wilt. Het hek zelf heeft geen richting.
Ik ben er nog niet van overtuigd dat een van hen gelijk heeft, misschien zijn er wel verschillende manieren om over tijd na te denken. Uiteindelijk zal de tijd het leren.
En ongeacht wie er gelijk heeft, wat opmerkelijk is, is dat McTaggart in staat was om het argument op gang te brengen zonder enige bevindingen uit de wetenschap, maar puur door logisch na te denken over het probleem.
Matyáš Moravec werkt niet voor, voert geen advies uit over, bezit geen aandelen in en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat hebben bij dit artikel en heeft geen relevante banden bekendgemaakt buiten zijn academische aanstelling.
