De QAnon samenzweringstheorie heeft veel krachtige aanhangers. I T S/Shutterstock
De laatste twee decennia, en in het bijzonder de laatste vijf jaar, is er een groeiende wetenschappelijke belangstelling voor samenzweringstheorieën en mensen die erin geloven. Hoewel sommigen denken dat geloof in zulke verhalen verband houdt met intelligentie, begint onderzoek uit te wijzen dat hoe mensen denken wel eens belangrijker zou kunnen zijn.
Wetenschappers zijn het erover eens dat een zekere mate van scepsis over officiële verslagen van gebeurtenissen gezond en belangrijk is, maar samenzweringstheorieën kunnen leiden tot gevaarlijke gevolgen voor het individu en voor de samenleving.
Sommige samenzweringstheorieën, bijvoorbeeld het QAnon-complot, kunnen worden beschouwd als een minderheidsgeloof: uit een YouGov-peiling uit 2021 bleek dat 8% van de ondervraagden in het Verenigd Koninkrijk deze samenzweringstheorie onderschreef. Sommige overtuigingen zijn echter wijdverspreider. Uit een onderzoek van 2018 onder mensen uit heel Europa bleek dat 60% van de Britse deelnemers ten minste één complottheorie onderschreef. Dus, wie zijn de mensen die vatbaarder zijn voor samenzweringstheorieën?
Er is een dramatisch groeiend aantal onderzoeken dat deze vraag probeert te begrijpen. Laten we eerst die aannames over wie zich bezighoudt met samenzweringstheorieën eens opnieuw onderzoeken.
Van mensen met een hoog opleidingsniveau, zoals artsen en verpleegkundigen, is bekend dat ze samenzweringstheorieën verspreiden. Het gaat dus niet alleen om intelligentie – opleiding maakt je niet per se immuun.
Lees meer:
Hoe ziekelijke nieuwsgierigheid mensen tot samenzweringstheorieën kan leiden
Kritisch denken
Onderzoek toont aan dat onze denkstijl de vatbaarheid voor samenzweringstheorieën kan voorspellen. De duale verwerkingstheorie van cognitieve stijl suggereert dat we twee routes hebben die we kunnen gebruiken om informatie te verwerken.
De ene route is de snelle, intuïtieve route die meer leunt op persoonlijke ervaringen en onderbuikgevoelens. De andere route is een langzamere, meer analytische route die in plaats daarvan vertrouwt op een uitgebreide en gedetailleerde verwerking van informatie.
Het geloof in complottheorieën lijkt verband te houden met de denkstijl.
philippgehrke.de/Shutterstock
Wat je over het algemeen ziet is dat mensen die niet per se slimmer zijn, maar een voorkeur hebben voor een meer inspannende, analytische denkstijl, meer weerstand hebben tegen samenzweringsovertuigingen. Uit een Brits onderzoek uit 2014 bleek bijvoorbeeld dat mensen die hoog scoorden op vragen als “Ik hou van problemen waarbij je hard moet nadenken” minder snel complotovertuigingen accepteerden. Het onderzoek toonde ook aan dat mensen die zich minder bezighielden met inspannende denkstijlen en meer gebruik maakten van intuïtief denken, meer geloof hadden in samenzweringstheorieën.
Evenzo werd in een onderzoek uit 2022 in 45 landen een cognitieve reflectietest gebruikt, die de betrokkenheid bij analytisch denken in drie vragen meet. Hieruit bleek dat deelnemers die zich bezighielden met de arbeidsintensieve denkstijl minder geneigd waren om COVID 19 samenzweringstheorieën te onderschrijven.
Kritisch denken is een waardevolle vaardigheid, vooral binnen het onderwijs, en er is aangetoond dat het de gevoeligheid voor samenzweringsovertuigingen kan bufferen. Dit komt waarschijnlijk omdat deze meer inspannende denkstijl mensen de tijd geeft om inconsistenties in theorieën te identificeren en naar aanvullende bronnen te zoeken om informatie te verifiëren.
Denkstijl is niet hetzelfde als intelligentie
Een meta-analyse studie uit 2021 geeft aan dat een intuïtieve denkstijl niet gerelateerd is aan intelligentie. Dus zelfs hele slimme mensen zouden vatbaar kunnen zijn voor samenzweringsovertuigingen – als ze meer geneigd zijn om terug te vallen op snellere, intuïtieve denkstijlen.
Onderzoek toont aan dat geloof in complottheorieën wordt voorspeld door cognitieve vertekeningen die voortkomen uit een afhankelijkheid van mentale snelkoppelingen bij het verwerken van informatie. Ten eerste lijkt samenzweringsgeloof te worden voorspeld door de onjuiste overtuiging dat grote gebeurtenissen grote gevolgen moeten hebben.
Dit staat in de psychologie bekend als proportionaliteitsbias. Het is moeilijk te accepteren dat gebeurtenissen die zulke wereldveranderende gevolgen hebben (bijvoorbeeld de dood van een president of de uitbraak van COVID-19) echt veroorzaakt kunnen worden door vergelijkbaar “kleine” oorzaken (bijvoorbeeld een eenzame schutter of een virus). Dit is hoe denkstijlen die vertrouwen op onderbuikgevoelens en intuïtie mensen ertoe kunnen brengen om samenzweringstheorieën te onderschrijven.
Een ander voorbeeld van intuïtieve denkstijlen die samenzweringsovertuigingen beïnvloeden is de conjunction fallacy. Een conjunctiefout is de foutieve overtuiging dat de waarschijnlijkheid dat twee onafhankelijke gebeurtenissen samen voorkomen groter is dan de waarschijnlijkheid dat de gebeurtenissen alleen voorkomen. Probeer het Linda-probleem eens:
Linda is 31 jaar oud, single, openhartig en erg slim. Ze is afgestudeerd in filosofie. Als student was ze erg begaan met discriminatie en sociale rechtvaardigheid en nam ze deel aan anti-nucleaire demonstraties. Wat is waarschijnlijker?
a) Linda is bankbediende.
b) Linda is bankmedewerkster en actief in de feministische beweging.
De meest waarschijnlijke is a) Linda is een bankmedewerkster omdat, statistisch gezien, de waarschijnlijke waarschijnlijkheid dat één gebeurtenis zich voordoet altijd groter is dan de combinatie. Onderzoek toont echter aan dat hogere conjunctiefouten samengaan met sterkere samenzweringsovertuigingen. Mensen die vatbaar zijn voor complotdenken zouden dus eerder b zeggen.
Er is ook consistent aangetoond dat blootstelling aan samenzweringsovertuigingen de vatbaarheid van mensen ervoor vergroot, zelfs als ze zich niet realiseren dat ze een verandering in overtuiging hebben ondergaan.
Het klinkt misschien verontrustend dat iedereen vatbaar kan zijn voor samenzweringsovertuigingen. Deze studies helpen onderzoekers echter om interventies te vinden die de analytische en kritische denkstijlen kunnen verhogen en zo een buffer kunnen vormen tegen de vatbaarheid voor dergelijke overtuigingen. Een review uit 2023 van 25 verschillende onderzoeken wees uit dat dit soort interventies een veelbelovend middel zijn om de gevaarlijke gevolgen van samenzweringsovertuigingen aan te pakken.
Hoe meer we begrijpen over de psychologie achter samenzweringstheorieën, hoe beter we zijn toegerust om ze aan te pakken.
Darel Cookson werkt niet voor, heeft geen adviesfuncties, bezit geen aandelen in en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat hebben bij dit artikel en heeft geen relevante banden buiten zijn academische aanstelling bekendgemaakt.