Cornelius Krishna Tedjo/Shutterstock
Herhaling heeft een vreemde relatie met de geest. Neem de ervaring van déjà vu, wanneer we ten onrechte geloven dat we een nieuwe situatie in het verleden hebben meegemaakt – waardoor je een spookachtig gevoel van verleden tijd krijgt. Maar we hebben ontdekt dat déjà vu eigenlijk een venster is op de werking van ons geheugensysteem.
Ons onderzoek wees uit dat het fenomeen ontstaat wanneer het deel van de hersenen dat vertrouwdheid detecteert niet meer synchroon loopt met de werkelijkheid. Déjà vu is het signaal dat je waarschuwt voor deze vreemdheid: het is een soort “fact checking” voor het geheugensysteem.
Maar herhaling kan iets doen dat nog griezeliger en ongebruikelijker is. Het tegenovergestelde van déjà vu is “jamais vu”, wanneer iets waarvan je weet dat het vertrouwd is op de een of andere manier onwerkelijk of nieuw aanvoelt. In ons recente onderzoek, dat zojuist een Ig Nobelprijs voor literatuur heeft gewonnen, hebben we het mechanisme achter dit fenomeen onderzocht.
Jamais vu kan inhouden dat je naar een bekend gezicht kijkt en het plotseling ongewoon of onbekend vindt. Muzikanten hebben het ook wel eens – dat ze de weg kwijtraken in een heel bekende muziekpassage. Jij hebt het misschien ook gehad als je naar een bekende plek ging en gedesoriënteerd raakte of het met “nieuwe ogen” zag.
Het is een ervaring die nog zeldzamer is dan een déjà vu en misschien nog ongebruikelijker en verontrustender. Als je mensen vraagt om het te beschrijven in vragenlijsten over ervaringen in het dagelijks leven geven ze verhalen als: “Tijdens het schrijven in mijn examens schrijf ik een woord correct zoals ‘eetlust’ maar ik blijf steeds opnieuw naar het woord kijken omdat ik tweede gedachten heb dat het misschien verkeerd is.”
In het dagelijks leven kan het worden uitgelokt door herhaling of staren, maar dat hoeft niet. Een van ons, Akira, heeft het gehad tijdens het rijden op de snelweg, waardoor hij op de vluchtstrook moest stoppen om zijn onbekendheid met de pedalen en het stuur te laten “resetten”. Gelukkig komt dit in het wild zelden voor.
Eenvoudige installatie
We weten niet veel over jamais vu. Maar we dachten dat het vrij eenvoudig zou zijn om het in het laboratorium op te wekken. Als je iemand vraagt iets steeds te herhalen, wordt het vaak betekenisloos en verwarrend.
Dit was de basisopzet van onze experimenten op jamais vu. In een eerste experiment besteedden 94 studenten hun tijd aan het herhaaldelijk schrijven van hetzelfde woord. Ze deden dit met twaalf verschillende woorden die varieerden van alledaags, zoals “deur”, tot minder alledaags, zoals “grasland”.
We vroegen de deelnemers om het woord zo snel mogelijk over te schrijven, maar vertelden hen dat ze mochten stoppen en gaven hen een paar redenen waarom ze zouden kunnen stoppen, waaronder een vreemd gevoel, verveling of pijn in hun hand. Stoppen omdat dingen vreemd begonnen aan te voelen was de meest gekozen optie, waarbij ongeveer 70% minstens één keer stopte omdat ze iets voelden dat we definieerden als jamais vu. Dit gebeurde meestal na ongeveer een minuut (33 herhalingen) – en meestal voor bekende woorden.
In een tweede experiment gebruikten we alleen het woord “de”, in de veronderstelling dat dit het meest gebruikte woord was. Deze keer stopte 55% van de mensen met schrijven om redenen die overeenkwamen met onze definitie van jamais vu (maar na 27 herhalingen).
Mensen beschreven hun ervaringen als variërend van “Ze verliezen hun betekenis hoe meer je ernaar kijkt” tot “leken de controle over hun hand te verliezen” en onze favoriet “het lijkt niet te kloppen, het lijkt bijna alsof het niet echt een woord is maar iemand heeft me erin geluisd om te denken dat het dat wel is”.
Probeer ‘de’ 33 keer te schrijven.
Christopher Moulin, CC BY
Het heeft ons ongeveer 15 jaar gekost om dit wetenschappelijke werk te schrijven en te publiceren. In 2003 gingen we uit van een voorgevoel dat mensen zich raar zouden voelen als ze herhaaldelijk een woord moesten schrijven. Een van ons, Chris, had gemerkt dat de regels die hij herhaaldelijk moest schrijven als straf op de middelbare school hem een vreemd gevoel gaven – alsof het niet echt was.
Het duurde 15 jaar omdat we niet zo slim waren als we dachten. Het was niet de nieuwigheid die we dachten dat het was. In 1907 publiceerde een van de onbezongen grondleggers van de psychologie, Margaret Floy Washburn, een experiment met een van haar studenten dat het “verlies van associatieve kracht” aantoonde bij woorden die drie minuten lang werden aangestaard. De woorden werden vreemd, verloren hun betekenis en raakten na verloop van tijd gefragmenteerd.
We hadden het wiel opnieuw uitgevonden. Dergelijke introspectieve methoden en onderzoeken waren simpelweg uit de gratie geraakt in de psychologie.
Diepere inzichten
Onze unieke bijdrage is het idee dat transformaties en betekenisverlies bij herhaling gepaard gaan met een bepaald gevoel – jamais vu. Jamais vu is een signaal dat iets te automatisch, te vloeiend, te repetitief is geworden. Het helpt ons om uit onze huidige verwerking te stappen en het gevoel van onwerkelijkheid is in feite een realiteitscheck.
Het is logisch dat dit moet gebeuren. Onze cognitieve systemen moeten flexibel blijven, zodat we onze aandacht kunnen richten op waar dat nodig is in plaats van te lang te verdwalen in repetitieve taken.
We beginnen jamais vu nog maar net te begrijpen. Het belangrijkste wetenschappelijke verhaal gaat over “verzadiging” – het overbelasten van een voorstelling tot het onzinnig wordt. Verwante ideeën zijn onder andere het “verbale transformatie-effect” waarbij het steeds herhalen van een woord zogenaamde buren activeert, zodat je begint te luisteren naar het woord “tress”, maar luisteraars vervolgens melden dat ze “dress”, “stress” of “florist” horen.
Het lijkt ook gerelateerd aan onderzoek naar obsessieve compulsieve stoornis (OCD), waarbij gekeken werd naar het effect van dwangmatig staren naar objecten, zoals brandende gasringen. Net als bij herhaaldelijk schrijven zijn de effecten vreemd en betekenen ze dat de realiteit begint af te glijden, maar dit zou ons kunnen helpen bij het begrijpen en behandelen van OCD. Als het herhaaldelijk controleren of de deur op slot is de taak zinloos maakt, zal het betekenen dat het moeilijk is om te weten of de deur op slot is, en zo begint een vicieuze cirkel.
Uiteindelijk zijn we gevleid dat we de Ig Nobelprijs voor literatuur hebben gekregen. De winnaars van deze prijzen dragen wetenschappelijke werken bij die “je aan het lachen maken en vervolgens aan het denken zetten”. Hopelijk zal ons werk over jamais vu inspireren tot meer onderzoek en nog grotere inzichten in de nabije toekomst.
Chris Moulin ontvangt momenteel financiering van het Franse Agence National de Recherche om geheugenbewustzijn bij gezonde oudere volwassenen te onderzoeken (het AGEFOK-project). Hij was senior lid van het Institut Universitaire de France (IUF) tussen 2016 en 2021. Hij erkent dankbaar de steun van het IUF in zijn onderzoek naar déjà vu en jamais vu.
Akira O'Connor werkt niet voor, voert geen adviesopdrachten uit, bezit geen aandelen in en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat zouden hebben bij dit artikel, en heeft geen relevante banden bekendgemaakt buiten zijn academische aanstelling.
