Brion Gysin en William Burroughs met de Dreamachine, 1972. Charles Gatewood, Auteur voorzien
Duizenden jaren lang hebben mensen geestverruimende technieken gebruikt om verschillende bewustzijnstoestanden te bereiken, spirituele figuren te zien, zich met de natuur te verbinden, of gewoon voor de lol. Vooral psychedelische middelen hebben een lange en controversiële geschiedenis. Maar al even lang hebben mensen deze ervaringen ook zonder drugs, met behulp van ritmische technieken zoals schommelen, zingen of drummen.
Misschien wel de krachtigste techniek is het flikkeren van licht, “ganzflicker” genoemd. Ganzflicker effecten kunnen worden bereikt door een licht aan en uit te doen, of door kleuren af te wisselen in een snel, ritmisch patroon (zoals een stroboscoop). Dit kan een onmiddellijke psychedelische ervaring creëren.
Ganzflicker veroorzaakt opvallende visuele verschijnselen. Mensen kunnen geometrische vormen en illusoire kleuren zien, maar soms ook complexe objecten, zoals dieren en gezichten – en dat alles zonder chemische prikkels. Soms kan ganzflicker zelfs leiden tot veranderde bewustzijnstoestanden (zoals verlies van besef van tijd of ruimte) en emoties (variërend van angst tot euforie).
Hoewel de effecten ervan tegenwoordig weinig bekend zijn, heeft ganzflicker door de eeuwen heen veel mensen beïnvloed en geïnspireerd, waaronder wij tweeën. Wij zijn een kunsthistoricus en een hersenwetenschapper die samenwerken aan een interactieve vitrine van ganzflickertechnieken die in de wetenschap en de kunst worden gebruikt. Onze samenwerking is uitgemond in de museumtentoonstelling “Ganzflicker: kunst, wetenschap en psychedelische ervaring”, die deel uitmaakt van het 2022 Being Human festival.
De effecten van Ganzflicker werden voor het eerst gedocumenteerd in 1819 door de fysioloog Jan E. Purkinje. Purkinje ontdekte dat illusoire patronen konden verschijnen als hij naar de zon keek en met zijn hand voor zijn gesloten oogleden zwaaide.
Uit Jan E. Purkinje’s documentatie van de subjectieve visuele verschijnselen die hij zag toen hij met zijn hand voor zijn gesloten ogen zwaaide.
Auteur voorzien
Aan het eind van de 19e eeuw produceerde een Engelse speelgoedmaker en amateurwetenschapper, Charles Benham, het eerste commercieel verkrijgbare flikkertoestel: een tol met een monochroom patroon dat bij het draaien illusoire kleuren produceerde die rond de schijf dwarrelden.
Aangepaste versies van Benham’s “kunstmatige spectrum top” werden tot ver in de 20e eeuw gebruikt in experimenten. William Grey Walter, een baanbrekend neurofysioloog en cyberneticus, voerde de flikkereffecten verder op door elektrische stroboscooplampen te gebruiken, gesynchroniseerd met het ritme van de hersenen.
Gefascineerd door het geestverruimende potentieel van Walter’s machines, vond de kunstenaar Brion Gysin, in samenwerking met schrijver William S. Burroughs en wiskundige Ian Sommerville, de Dreamachine uit (1962).
De swingende jaren 60 van drugsvrije psychedelica
Een Dreamachine bestaat uit een rechtopstaande cilinder met patronen erin gesneden en een gloeilamp in het midden. Wanneer deze op een platenspeler op 78 toeren wordt gedraaid, kunnen de flikkerende patronen (bekeken door gesloten oogleden) trance-achtige hallucinaties veroorzaken.
Gysin zag de Dreamachine als een nieuw soort kunstwerk – “het eerste kunstobject dat met gesloten ogen kan worden bekeken” – en een vorm van entertainment, die volgens hem de televisie kon vervangen. Anderen zagen het potentieel van de Dreamachine als een bron van spirituele inspiratie.
Burroughs dacht dat het gebruikt kon worden om “de citadellen van de verlichting te bestormen”. De dichter Alan Ginsberg zei: “Het zet optische velden op die net zo religieus en mandalig zijn als hallucinogene drugs – het is alsof je juweelachtige bijbelse ontwerpen en landschappen kunt hebben zonder chemicaliën te gebruiken.”
Flikkerexperimenten in de kunst hielden niet op bij de Dreamachine. Onder andere de baanbrekende structuralistische film The Flicker (1966) van Tony Conrad was het eerste kunstwerk met de waarschuwing “kan bij bepaalde personen epileptische aanvallen opwekken of lichte symptomen van shock veroorzaken”.
Bindu Shards (2010) van de conceptuele kunstenaar James Turrell was een gesloten wereldbol die de toeschouwer bestookt met stroboscooplicht. En, meer recentelijk, creëerde Collective Act zijn eigen Dreamachine (2022), een publiek planetariumachtig kunstwerk geïnspireerd op dat van Gysin dat door het Verenigd Koninkrijk toerde.
De wetenschap van ganzflicker
Tweehonderd jaar nadat Jan Purkinje de fysiologische eigenschappen van ganzflicker documenteerde, hebben wetenschappers nog steeds geen definitieve verklaring voor de werking ervan.
Een recente theorie stelt voor dat visuele verschijnselen het resultaat kunnen zijn van interacties tussen externe flikkering en de natuurlijke ritmische elektrische pulsen van de hersenen, waarbij intensere beelden zich manifesteren wanneer de frequenties van de flikkering en de hersenen het dichtst bij elkaar liggen.
Het is ook waarschijnlijk dat een sterke visuele flikkering de toestand van de hersenen beïnvloedt. Betekenisvolle visioenen, veranderde bewustzijnstoestanden en verhoogde emoties kunnen het resultaat zijn van fantasierijke suggestie, die wordt versterkt door de trance-opwekkende eigenschappen van ritmische stimulatie.
Wat misschien het krachtigst is aan ganzflicker is zijn universaliteit. Ingenieurs, wiskundigen, kunstenaars, historici en wetenschappers zijn allemaal verenigd door dit bescheiden, drugsvrije middel om dramatische veranderingen in het bewustzijn teweeg te brengen. De nieuwe golf van populariteit over dit onderwerp zal de komende jaren ongetwijfeld leiden tot verhelderende ontdekkingen.
Matthew MacKisack ontving financiering voor deze tentoonstelling van het Being Human festival, het Britse nationale festival van de geesteswetenschappen, dat plaatsvindt van 10-19 november 2022. Onder leiding van de School of Advanced Study, University of London, in samenwerking met de Arts and Humanities Research Council en de British Academy. Zie voor meer informatie beinghumanfestival.org.
Reshanne Reeder ontving financiering voor deze tentoonstelling van het Being Human festival, het Britse nationale festival van de geesteswetenschappen, dat plaatsvindt van 10-19 november 2022. Onder leiding van de School of Advanced Study, University of London, in samenwerking met de Arts and Humanities Research Council en de British Academy. Zie voor meer informatie beinghumanfestival.org.
