Het geloof in complottheorieën hangt vaak samen met een gebrek aan vertrouwen in instellingen. Marko Aliaksandr/Shutterstock
Van het gebruik van vaccins tot gewelddadig extremisme, samenzweringsovertuigingen zijn gekoppeld aan wantrouwen in grote instellingen of machtige figuren.
Onderzoek dat in de afgelopen tien jaar is ontwikkeld, laat zien hoe samenzweringsovertuigingen in verband kunnen worden gebracht met het gebrek aan controle over het eigen leven, het zich bedreigd voelen of zelfs pesterijen op de werkplek.
Samenzweringstheorieën worden door psychologen gedefinieerd als “verklaringen voor belangrijke gebeurtenissen waarbij sprake is van geheime complotten van machtige en kwaadaardige groepen” zonder enige basis in feiten. Aanhangers wijzen met een vinger naar groepen die zij als machtig beschouwen, van wetenschappers en artsen tot minderheidsgroepen zoals joden, en geven hen de schuld van gebeurtenissen of maatschappelijke veranderingen.
Samenzweringen, waarbij machtige figuren in het geheim samenzweren om iets of iemand te ondermijnen, bestaan wel degelijk. Het Watergate-schandaal betrof een inbraak in het hoofdkwartier van het Democratisch Nationaal Comité van de VS door inbrekers die banden hadden met de herverkiezingscampagne van president Richard Nixon.
De inbrekers werden betrapt op het afluisteren van telefoons. Nixon probeerde de misdaden te verdoezelen, maar journalisten ontdekten zijn rol in de samenzwering. Maar het verschil hier is dat er bewijs is voor wat er gebeurd is.
Echter, samenzweerders houden vol dat hun theorieën waar zijn, zelfs als er geen bewijs is dat het onderzoek kan doorstaan. Toch kunnen complottheorieën overtuigend zijn. Miljoenen Britten geloven er minstens in één. Het is een wereldwijd fenomeen.
Psychologie van samenzweringstheorieën
Studies in de vroege jaren 2010 toonden aan hoe niet-pathologische factoren, zoals onzekerheid, verband houden met waarom mensen zich tot complotovertuigingen wenden. In 2017 betoogden psycholoog Karen Douglas en collega’s dat de grote aantrekkingskracht van complottheorieën ligt in hun belofte om psychologische behoeften te bevredigen. Deze omvatten verlangen naar zekerheid, controle en betekenis, en het handhaven van een positief beeld van jezelf en de groepen waarmee je je identificeert.
Samenzweringstheorieën kunnen gevoelens van angst verergeren.
Lia Kos/Shutterstock
Gevoelens van angst en dreiging nemen toe tijdens een crisis, zoals de COVID-19 pandemie. Mensen willen zin geven aan turbulente samenlevingen.
Maar complottheorieën voldoen niet aan de psychologische behoeften waardoor we ernaar grijpen. Een studie uit 2021 wees uit dat complotovertuigingen angst of onzekerheid niet verminderen. Er zijn aanwijzingen dat het gevoel van existentiële dreiging en angst toeneemt als mensen zich bezighouden met complottheorieën.
Een minder goed begrepen factor is collectieve discriminatie, waarbij een groep ervaart geschaad te worden door een andere groep.
Maar onderzoekers komen dichter bij het ontdekken waarom samenzweringstheorieën door een groep mensen worden overgenomen. Het kan verband houden met een gebrek aan vertrouwen in instellingen of de samenleving. Werk in 2002 toonde aan dat discriminatie door Afrikaanse Amerikanen in verband werd gebracht met hun verhoogde overtuiging dat HIV opzettelijk door mensen wordt gemaakt. Dit idee doet nog steeds de ronde.
Uit onderzoek in 2020 bleek dat discriminatie door homoseksuele mannen in het Verenigd Koninkrijk verband hield met hun samenzweringsgeloof dat HIV door mensen is gemaakt. Dergelijk onderzoek onderstreept het verband tussen samenzweringsgeloof en wantrouwen in machtige figuren in minderheidsgemeenschappen.
In een onderzoek naar de ontwikkeling van complotovertuigingen bleken Griekse deelnemers die dachten dat hun land historisch meer leed dan andere landen, vaker complottheoreticus te zijn. Onderzoek met een vergelijkbare opzet heeft dezelfde resultaten gevonden bij Franse en Poolse deelnemers.
Gekoppeld aan pesten
Ons recente onderzoek was geïnspireerd door eerder werk waarin een verband werd gelegd tussen samenzweringstheorieën en het gevoel van mensen dat ze slachtoffer zijn. Wij richtten ons op pesten op het werk. In tegenstelling tot collectieve discriminatie is pesten persoonlijk, met een machtsongelijkheid tussen de pester en het slachtoffer.
Gepeste slachtoffers rapporteren verhoogde gevoelens van angst en paranoia. Gepest worden lijkt de kans op geloof in een samenzweringstheorie te vergroten.
Wij voerden twee studies uit. De eerste studie rekruteerde 273 Britse deelnemers online. Wij maten de eerdere ervaringen van deelnemers met pesten op de werkplek door hen te vragen of zij een reeks incidenten hebben meegemaakt, zoals een collega die informatie achterhoudt die de prestaties van een collega beïnvloedt. Hoe meer negatieve handelingen een deelnemer heeft meegemaakt, hoe sterker de neiging tot samenzweringstheorie.
Deelnemers die pesterijen op de werkplek hebben meegemaakt, rapporteerden vaker een toegenomen paranoia – om zich af te vragen welke verborgen reden een ander kan hebben om iets aardigs voor hen te doen.
In de tweede studie werd 206 Britse deelnemers gevraagd zich voor te stellen dat zij in de afgelopen zes maanden op een nieuwe werkplek waren gaan werken. De helft werd gevraagd zich voor te stellen dat zij op de nieuwe werkplek werden gepest (bijvoorbeeld uitgescholden) of verwelkomd. Degenen aan wie werd gevraagd zich voor te stellen dat zij werden gepest, rapporteerden een toegenomen algemeen geloof in samenzweringstheorieën.
Samenzweringsgeloof aanpakken
Ons werk laat zien hoe samenzweringsovertuigingen kunnen ontstaan als reactie op omstandigheden die iedereen kunnen overkomen. Als een vijandige omgeving ons prikkelt om naar betekenis te zoeken, kunnen we een samenzweringsverklaring aantrekkelijk vinden.
Onderzoek is ook begonnen met het vinden van oplossingen voor het probleem. In 2018 vond één studie dat mensen een groter gevoel van macht geven de intensiteit van samenzweringsovertuigingen verminderde. Mensen aanmoedigen om analytisch te denken, wat aanzet tot bewuste verwerking van informatie, helpt ook om het ontstaan van complotovertuigingen te beteugelen. Het ontwikkelen van deze vaardigheden bij adolescenten en complotgelovigen is essentieel.
De misvattingen van mensen over hoe populair samenzweringen zijn uitdagen kan effectief zijn. Uit een studie bleek bijvoorbeeld dat het geven van informatie aan Britse ouders met antivaccinatieovertuigingen over andere Britse ouders die hun kinderen wel vaccineerden, de samenzweringsovertuigingen verminderde.
We weten niet welke middelen buiten het laboratorium zullen werken. Mentorschap voor pestslachtoffers, waarvan is aangetoond dat het mensen helpt zich veiliger te voelen, zou een veelbelovende plek kunnen zijn om mee te beginnen. En gezien de verwoesting die samenzweringstheorieën kunnen aanrichten, kunnen we het ons niet veroorloven het niet te proberen.
Daniel Jolley ontving financiering van de British Academy en Not Equal.
Anthony Lantian ontving financiering van COST (European Cooperation in Science and Technology) en van het (Franse) Nationaal Agentschap voor Onderzoek/Agence Nationale de la Recherche (ANR).