Petr Bonek/Shutterstock
Als je ze begint op te merken, lijken psychopaten overal te zijn. Dit geldt vooral voor mensen op machtige plaatsen. Volgens één schatting heeft maar liefst 20% van de bedrijfsleiders “klinisch relevante niveaus” van psychopathische neigingen – ondanks het feit dat slechts 1% van de algemene bevolking als psychopaat wordt beschouwd. Psychopaten worden gekenmerkt door oppervlakkige emoties, een gebrek aan empathie, immoraliteit, antisociaal gedrag en, belangrijk, bedrieglijkheid.
Vanuit evolutionair oogpunt is psychopathie raadselachtig. Als psychopathische trekken zo negatief zijn, waarom blijven ze dan bestaan in opeenvolgende generaties? Psychopathie lijkt, in de woorden van biologen, “maladaptief”, of nadelig. Aangenomen dat er een genetische component is aan deze familie van stoornissen, zouden we verwachten dat het in de loop der tijd afneemt.
Maar dat is niet wat we zien – en er is bewijs dat de neigingen, tenminste in sommige contexten, een evolutionair voordeel zijn. Volgens mijn eigen onderzoek kan de reden hiervoor liggen in het vermogen om gewenste kwaliteiten te veinzen door middel van misleiding.
De kracht van bedrog
Vertrouwen en betrouwbaarheid zijn belangrijke elementen in het verhaal van de menselijke sociale evolutie. De meest succesvolle mensen, evolutionair gezien, zijn degenen die als betrouwbaar worden beschouwd.
Vertrouwen bevordert verder de samenwerking, die ons heeft geholpen werktuigen te ontwikkelen, steden te bouwen en ons over de wereld te verspreiden – zelfs in de meest onherbergzame omgevingen. Geen enkele andere soort heeft dit voor elkaar gekregen, waardoor menselijke samenwerking een wonder van de natuur is.
Maar toen onze culturele groepen te groot werden om iedereen individueel te kennen, moesten we manieren vinden om ervoor te zorgen dat de mensen die we ontmoetten waarschijnlijk zouden samenwerken. Het is gemakkelijker om een ouder of broer of zus te vertrouwen bij het jagen in het wild dan een vreemde – de vreemde zou je kunnen aanvallen of weigeren vlees met je te delen.
Samenwerken met een vreemdeling vereist vertrouwen – ze moeten je ervan overtuigen dat ze je geen kwaad zullen doen. Maar ze kunnen natuurlijk vals spelen door te doen alsof ze te vertrouwen zijn en je daarna te doden of je vlees te stelen.
Valsspelers die hierin slagen zijn in het voordeel: ze hebben meer voedsel en worden waarschijnlijk door andere, nietsvermoedende mensen gezien als goede jagers. Dus valsspelen is een probleem voor niet-valsspelers.
Daarom denkt men dat culturele groepen krachtige middelen hebben ontwikkeld, zoals straf, om valsspelen in coöperatieve samenwerkingsverbanden te ontmoedigen. Evolutionaire psychologen beweren ook dat mensen een zogenaamd valsspelersdetectievermogen ontwikkelden om te zien wanneer iemand waarschijnlijk een valsspeler is. Hierdoor waren valsspelers in het nadeel, vooral in groepen waar streng werd gestraft.
Deze benadering berustte op het vermogen om anderen te vertrouwen wanneer dat veilig is. Sommige mensen beweren dat vertrouwen slechts een soort cognitieve snelkoppeling is: in plaats van langzame en weloverwogen beslissingen te nemen over de vraag of iemand betrouwbaar is, kijken we naar een paar signalen, waarschijnlijk onbewust, en beslissen dan.
We doen dit elke dag. Wanneer we langs een restaurant lopen en beslissen of we er gaan lunchen, kiezen we of we erop vertrouwen dat de uitbaters verkopen wat ze aanprijzen, of hun zaak hygiënisch is en of de prijs van de maaltijd redelijk is. Vertrouwen maakt deel uit van het dagelijkse leven, op elk niveau.
Toch stelt dit ons voor een probleem. Zoals ik stel in mijn onderzoek, hoe complexer de samenleving is, hoe gemakkelijker het is voor mensen om een neiging tot samenwerking te veinzen – of dat nu is door te veel aan te rekenen in een winkel of door een multinationaal social media bedrijf ethisch te runnen. En valsspelen en tegelijkertijd straf vermijden is evolutionair gezien nog steeds de beste strategie die iemand kan hebben.
‘Nee echt, je kunt me vertrouwen.’
Dus, binnen dit kader, wat is er beter dan een psychopaat te zijn? Het is effectief, om een populaire moderne uitdrukking te misbruiken, om “te doen alsof tot je het maakt”. Je wint alleen vertrouwen van anderen voor zover dat vertrouwen nuttig voor je is en verraadt dat vertrouwen als je die mensen niet meer nodig hebt.
Zo bekeken is het verrassend dat er niet meer psychopaten zijn. Ze bezetten onevenredig veel machtige posities. Ze hebben geen last van wroeging als ze anderen misbruiken. Ze blijken zelfs meer relaties te hebben – wat suggereert dat ze geen belemmeringen ondervinden voor succesvolle voortplanting, het bepalende criterium voor evolutionair succes.
Waarom niet meer psychopaten?
Er zijn een paar overtuigende theorieën over waarom deze stoornissen niet meer voorkomen. Als iedereen een psychopaat zou zijn, zouden we voortdurend verraden worden en waarschijnlijk ons vermogen om anderen te vertrouwen volledig verliezen.
Wat meer is, psychopathie is bijna zonder twijfel slechts gedeeltelijk genetisch en heeft veel te maken met wat genoemd wordt “menselijke fenotypische plasticiteit” – het aangeboren vermogen van onze genen om zich onder verschillende omstandigheden anders uit te drukken.
Sommige mensen denken, bijvoorbeeld, dat de gevoelloze en emotieloze eigenschappen die geassocieerd worden met psychopathie het gevolg zijn van een moeilijke opvoeding. Voor zover zeer jonge kinderen geen zorg of liefde ontvangen, zullen ze zich waarschijnlijk emotioneel uitschakelen – een soort evolutionaire fail-safe om catastrofale trauma’s te voorkomen.
Dat gezegd hebbende, mensen uit verschillende landen associëren niet dezelfde eigenschappen met psychopathie. Een cross-culturele studie toonde bijvoorbeeld aan dat Iraanse deelnemers, in tegenstelling tot Amerikanen, bedrieglijkheid en oppervlakkigheid niet als indicatie van psychopathie beoordeelden. Maar het algemene idee is dat sommige mensen weliswaar een genetische aanleg hebben voor dergelijke trekken, maar dat de neigingen zich vooral ontwikkelen in tragische familieomstandigheden.
Mensen met een morbide fascinatie voor psychopathie moeten zich ervan bewust zijn dat het object van hun interesse vaak een triest product is van het falen van de maatschappij om mensen te ondersteunen.
De culturele context van psychopathie kan echter een punt van hoop zijn. Psychopathie is, tenminste gedeeltelijk, een verzameling eigenschappen die mensen in staat stelt om te gedijen – nogmaals, evolutionair gezien – zelfs wanneer ze geconfronteerd worden met verschrikkelijke ontberingen. Maar we kunnen, als samenleving, proberen te herdefiniëren wat wenselijke eigenschappen zijn.
In plaats van de nadruk te leggen op goed of betrouwbaar zijn alleen omdat het je kan helpen vooruit te komen, kan het bevorderen van deze kwaliteiten omwille van zichzelf mensen met antisociale neigingen helpen anderen goed te behandelen zonder bijbedoelingen.
Dat is waarschijnlijk een les die we allemaal kunnen leren – maar in een wereld waar pathologische vervalsers degenen zijn die de neiging hebben om gevierd en succesvol te zijn, kan het herdefiniëren van succes in termen van ethiek een weg vooruit zijn.
Het verbazingwekkende van evolutie is dat we het uiteindelijk kunnen helpen vormen.
Jonathan R Goodman werkt niet voor, geeft geen advies, heeft geen aandelen in of ontvangt geen financiering van een bedrijf of organisatie die baat heeft bij dit artikel, en heeft geen relevante banden bekendgemaakt buiten zijn academische aanstelling.
