shutterstock Allen.G/Shutterstock
In onze moderne samenleving beschouwen we boeken zelden als gevaarlijke voorwerpen. Sommige boeken bevatten echter elementen die zo gevaarlijk zijn dat ze nauwkeurig moeten worden onderzocht voordat ze op de planken van openbare bibliotheken, boekwinkels of zelfs privéwoningen worden gezet.
Het Poisonous Book Project, een gezamenlijk onderzoeksproject van Winterthur Museum, Garden & Library en de Universiteit van Delaware, houdt zich bezig met het catalogiseren van dergelijke boeken. Hun aandacht gaat niet uit naar de inhoud van de pagina’s, maar naar de fysieke componenten van de boeken zelf – met name de kleuren van de omslagen.
Het project beïnvloedde onlangs de beslissing om twee boeken uit de Franse nationale bibliotheek te verwijderen. De reden? Hun levendige groene stoffen kaften deden vermoeden dat ze arsenicum bevatten.
Deze bezorgdheid is geworteld in historische praktijken in het boekbinden. In de 19e eeuw, toen boeken massaal werden geproduceerd, schakelden boekbinders over van dure leren omslagen naar meer betaalbare stoffen omslagen. Om lezers aan te trekken werden deze stoffen omslagen vaak geverfd in felle, opvallende kleuren.
Groen, geel, rood
Een populair pigment was Scheele’s groen, genoemd naar Carl Wilhelm Scheele, een Duits-Zweedse scheikundige die in 1775 ontdekte dat een levendig groen pigment kon worden gemaakt van koper en arsenicum. Deze kleurstof was niet alleen goedkoop om te maken, het was ook levendiger dan de kopercarbonaatgroenen die al meer dan een eeuw werden gebruikt.
Scheele groen raakte uiteindelijk uit de gratie omdat het de neiging had om zwart te worden als het reageerde met op zwavel gebaseerde vervuilende stoffen die vrijkwamen uit kolen. Maar nieuwe kleurstoffen gebaseerd op Scheele’s ontdekking, zoals smaragdgroen en Parijse groen, bleken veel duurzamer. Ze werden al snel gebruikt voor verschillende voorwerpen, zoals boekomslagen, kleding, kaarsen en behangpapier.
Deze pigmenten hadden echter een belangrijk nadeel: ze braken gemakkelijk af, waarbij giftig en kankerverwekkend arsenicum vrijkwam. De frequente meldingen van groene kaarsen die kinderen vergiftigden op kerstfeestjes, fabrieksarbeiders die de verf op ornamenten moesten aanbrengen die stuiptrekkingen kregen en groen water braakten en waarschuwingen voor giftige baljurken zorgden voor ernstige bezorgdheid over de veiligheid van deze groene kleurstoffen.
Deze kwestie werd zo berucht dat het satirische tijdschrift Punch in 1862 een cartoon publiceerde met de titel “The Arsenic Waltz”, waarop skeletten te zien waren die dansten – een grimmig commentaar op de dodelijke modetrend.
De schadelijke effecten van deze pigmenten worden zelfs in verband gebracht met de dood van Napoleon aan maagkanker. Napoleon was zo dol op de nieuwe groene kleuren dat hij zijn woning op Sint-Helena, waar hij verbannen was, in zijn favoriete kleur liet schilderen.
Napoleons huis op Sint-Helena.
wikipedia, CC BY-SA
De theorie dat het arsenicum in de muren bijdroeg aan zijn dood wordt ondersteund door de hoge niveaus van arsenicum die werden aangetroffen in monsters van zijn haar. Ondanks het duidelijke verband tussen de groene pigmenten en gezondheidsproblemen, bleef men giftig behang produceren tot het einde van de 19e eeuw.
Groen is echter niet de enige kleur om je zorgen over te maken. Rood is ook zorgwekkend. Het briljante rode pigment vermiljoen werd gevormd uit het mineraal cinnaber, ook bekend als kwiksulfide. Dit was duizenden jaren geleden een populaire bron van rode verf. Er is zelfs bewijs dat neolithische kunstenaars aan kwikvergiftiging leden. Vermiljoenrood komt soms voor op de gemarmerde patronen aan de binnenkant van boekomslagen.
Geel heeft ook de aandacht getrokken van het giftige boekproject. In dit geval is loodchromaat de boosdoener. Het felle geel van loodchromaat was favoriet bij schilders, niet in de laatste plaats bij Vincent van Gogh, die het veelvuldig gebruikte in zijn beroemdste serie schilderijen: Zonnebloemen. Voor de boekbinders in het Victoriaanse tijdperk stelde loodchromaat hen in staat om een scala aan kleuren te maken, van groentinten (verkregen door chroomgeel te mengen met Pruisisch blauw) tot gelen, sinaasappels en bruintinten.
Zowel lood als chroom zijn giftig. Maar gele boeken zijn minder zorgwekkend dan groene en rode. Loodchromaat is niet bijzonder oplosbaar, waardoor het moeilijk te absorberen is. Het is in feite nog steeds een veelgebruikt pigment.
Praktisch advies
Dus wat moet je doen als je een groen stoffen boek uit de 19e eeuw tegenkomt? Ten eerste, maak je niet te veel zorgen. Je zou waarschijnlijk het hele boek moeten opeten voordat je een ernstige arsenicumvergiftiging oploopt. Toevallige blootstelling aan koperacetoarseniet, de verbinding in het groene pigment, kan echter de ogen, neus en keel irriteren.
Het is meer een probleem voor mensen die regelmatig met deze boeken omgaan, waarbij veelvuldig contact kan leiden tot ernstiger symptomen. Daarom wordt iedereen die vermoedt dat hij of zij een boek uit het Victoriaanse tijdperk met een smaragdgroene band hanteert, geadviseerd om handschoenen te dragen en te voorkomen dat ze hun gezicht aanraken. Maak daarna alle oppervlakken schoon.
Om te helpen bij het identificeren van deze potentieel gevaarlijke boeken, heeft het Poisonous Book Project crowd-sourced data in hun onderzoek opgenomen. De onderzoekers verspreiden nu boekenleggers met veiligheidswaarschuwingen en verschillende tinten smaragdgroen als hulpmiddel bij de identificatie. Als resultaat hebben ze nu meer dan 238 arseenuitgaven van over de hele wereld geïdentificeerd.
Mark Lorch werkt niet voor, heeft geen adviesfuncties, bezit geen aandelen in en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat zouden hebben bij dit artikel en heeft geen relevante banden bekendgemaakt buiten zijn academische aanstelling.