Rotskunst met een rituele dans van jager-verzamelaars; Kondoa, Tanzania Nick Longrich
Waarom namen mensen de wereld over terwijl onze naaste verwanten, de Neanderthalers, uitstierven? Het is mogelijk dat we gewoon slimmer waren, maar er is verrassend weinig bewijs dat dat waar is.
Neanderthalers hadden grote hersenen, taal en geavanceerde gereedschappen. Ze maakten kunst en sieraden. Ze waren slim, wat een merkwaardige mogelijkheid suggereert. Misschien lagen de cruciale verschillen niet op individueel niveau, maar in onze samenlevingen.
Tweehonderdvijftigduizend jaar geleden waren Europa en West-Azië Neanderthaler gebieden. Homo sapiens bewoonde zuidelijk Afrika. Schattingen lopen uiteen, maar misschien 100.000 jaar geleden migreerde de moderne mens uit Afrika.
Veertigduizend jaar geleden verdwenen Neanderthalers uit Azië en Europa, vervangen door mensen. Hun langzame, onvermijdelijke vervanging suggereert dat mensen een voordeel hadden, maar niet wat het was.
Antropologen zagen Neanderthalers ooit als domme bruten. Maar recente archeologische vondsten tonen aan dat ze ons evenaarden in intelligentie.
Neanderthaler handbijlen, Aisne, Frankrijk.
Metropolitaan Kunstmuseum
Neanderthalers beheersten het vuur eerder dan wij. Het waren dodelijke jagers, die groot wild zoals mammoeten en wolharige neushoorns en kleine dieren zoals konijnen en vogels buit maakten.
Ze verzamelden planten, zaden en schelpdieren. De jacht op en het foerageren van al die soorten vereiste een diep inzicht in de natuur.
Neanderthalers hadden ook gevoel voor schoonheid en maakten kralen en grotschilderingen. Het waren spirituele mensen, die hun doden begroeven met bloemen.
Stenen cirkels in grotten kunnen heiligdommen van Neanderthalers zijn. Net als moderne jager-verzamelaars waren de Neanderthalers waarschijnlijk doordrenkt van bijgeloof en magie; hun hemel vol goden, de grotten bewoond door vooroudergeesten.
Dan is er nog het feit dat Homo sapiens en Neanderthalers samen kinderen kregen. Zo verschillend waren we niet. Maar we ontmoetten Neanderthalers vele malen, gedurende vele millennia, altijd met hetzelfde resultaat. Zij verdwenen. Wij bleven.
De jager-verzamelaar samenleving
Het kan zijn dat de belangrijkste verschillen minder op individueel niveau lagen dan op maatschappelijk niveau. Het is onmogelijk om mensen geïsoleerd te begrijpen, net zo min als je een honingbij kunt begrijpen zonder rekening te houden met haar kolonie. We waarderen onze individualiteit, maar onze overleving is verbonden aan grotere sociale groepen, zoals het lot van een bij afhangt van de overleving van de kolonie.
Neanderthalers leefden in kleinere groepen.
Esteban De Armas/Shutterstock
Moderne jager-verzamelaars geven ons het beste inzicht in hoe vroege mensen en Neanderthalers leefden. Mensen zoals de Khoisan in Namibië en de Hadzabe in Tanzania verzamelen families in rondtrekkende bendes van tien tot 60 mensen. De groepen vormen samen een losjes georganiseerde stam van duizend mensen of meer.
Deze stammen hebben geen hiërarchische structuren, maar ze zijn met elkaar verbonden door gedeelde taal en religie, huwelijken, verwantschappen en vriendschappen. Neanderthaler samenlevingen kunnen vergelijkbaar zijn geweest, maar met één cruciaal verschil: kleinere sociale groepen.
Hechte stammen
Wat hierop wijst is bewijs dat Neanderthalers een lagere genetische diversiteit hadden.
In kleine populaties gaan genen gemakkelijk verloren. Als één op de tien mensen drager is van een gen voor krullend haar, dan zou in een groep van tien mensen één sterfgeval het gen uit de populatie kunnen verwijderen. In een groep van vijftig zouden vijf mensen het gen dragen – meerdere reservekopieën. Dus na verloop van tijd hebben kleine groepen de neiging om genetische variatie te verliezen, waardoor ze uiteindelijk minder genen hebben.
In 2022 werd DNA teruggevonden uit botten en tanden van 11 Neanderthalers die gevonden waren in een grot in het Altai gebergte in Siberië. Verschillende individuen waren verwant, waaronder een vader en een dochter – ze kwamen uit één band. En ze vertoonden een lage genetische diversiteit.
Omdat we twee sets chromosomen erven – één van onze moeder, één van onze vader – dragen we twee kopieën van elk gen. Vaak hebben we twee verschillende versies van een gen. Je zou een gen voor blauwe ogen van je moeder kunnen krijgen en een voor bruine ogen van je vader.
Maar de Altai Neanderthalers hadden vaak één versie van elk gen. Zoals de studie rapporteert, suggereert deze lage diversiteit dat ze in kleine groepen leefden – waarschijnlijk gemiddeld maar 20 mensen.
Het is mogelijk dat de anatomie van de Neanderthalers de voorkeur gaf aan kleine groepen. Omdat ze robuust en gespierd waren, waren Neanderthalers zwaarder dan wij. Elke Neanderthaler had dus meer voedsel nodig, wat betekende dat het land minder Neanderthalers dan Homo sapiens kon onderhouden.
En Neanderthalers aten mogelijk voornamelijk vlees. Vleeseters zouden minder calorieën van het land halen dan mensen die vlees en planten aten, wat weer leidde tot kleinere populaties.
Groepsgrootte is belangrijk
Als mensen in grotere groepen leefden dan Neanderthalers, kan dat ons voordelen hebben gegeven.
Neanderthalers, sterk en bedreven met speren waren waarschijnlijk goede vechters. Lichtgebouwde mensen bogen zich waarschijnlijk tegen hen door op afstand aan te vallen.
Maar zelfs als Neanderthalers en mensen even gevaarlijk waren in de strijd, als mensen ook een numeriek voordeel hadden, konden ze meer vechters meenemen en meer verliezen opvangen.
Grote samenlevingen hebben andere, subtielere voordelen. Grotere groepen hebben meer hersens. Meer hersenen om problemen op te lossen, overleveringen over dieren en planten te onthouden en technieken om gereedschap te maken en kleding te naaien. Net zoals grote groepen een grotere genetische diversiteit hebben, hebben ze ook een grotere diversiteit aan ideeën.
En meer mensen betekent meer verbindingen. Netwerkverbindingen nemen exponentieel toe met de grootte van het netwerk, volgens de Wet van Metcalfe. Een band van 20 personen heeft 190 mogelijke verbindingen tussen de leden, terwijl 60 personen 1770 mogelijke verbindingen hebben.
Informatie stroomt door deze verbindingen: nieuws over mensen en bewegingen van dieren; technieken om gereedschap te maken; en woorden, liederen en mythen. Bovendien wordt het gedrag van de groep steeds complexer.
Neem mieren. Individueel zijn mieren niet slim. Maar door de interactie tussen miljoenen mieren kunnen kolonies uitgebreide nesten maken, naar voedsel zoeken en dieren doden die vele malen groter zijn dan een mier. Op dezelfde manier doen menselijke groepen dingen die niemand alleen kan – gebouwen en auto’s ontwerpen, uitgebreide computerprogramma’s schrijven, oorlogen voeren, bedrijven en landen leiden.
Mensen zijn niet uniek in het hebben van grote hersenen (walvissen en olifanten hebben die ook) of in het hebben van enorme sociale groepen (zebra’s en gnoes vormen enorme kuddes). Maar we zijn wel uniek in het combineren ervan.
Om de dichter John Dunne te parafraseren: geen mens – en geen Neanderthaler – is een eiland. We maken allemaal deel uit van iets groters. En door de geschiedenis heen hebben mensen steeds grotere sociale groepen gevormd: bendes, stammen, steden, natiestaten, internationale allianties.
Het is dus mogelijk dat het vermogen om grote sociale structuren op te bouwen de Homo sapiens een voorsprong gaf op de natuur en op andere hominensoorten.
Nicholas R. Longrich werkt niet voor, heeft geen adviesfuncties, bezit geen aandelen in en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat hebben bij dit artikel en heeft geen relevante banden buiten zijn academische aanstelling bekendgemaakt.
