We'hebben allemaal gedroomd van wraak. Nicoleta Ionescu/Shutterstock
De Britse premier Boris Johnson vecht om aan de macht te blijven nadat is gebleken dat hij verschillende feestjes heeft bijgewoond tijdens de strenge lockdowns van het land in 2020 en 2021. Zijn voormalige adviseur Dominic Cummings, die in 2020 door Johnson werd ontslagen, is ervan beschuldigd het meesterbrein te zijn achter een aantal zorgvuldig georkestreerde lekken over de bijeenkomsten – wat neerkomt op een vrij spectaculair geval van wraak.
De meesten van ons hebben wel eens over wraak gedroomd en het misschien zelfs bereikt. Maar is het uiteindelijk wel een goed idee – worden we er op de lange termijn wijzer en gelukkiger van?
Ze zeggen dat wraak zoet is, en er is bewijs uit de neurowetenschappen dat ze gelijk hebben. In een studie uit 2004, gepubliceerd in Science, scanden onderzoekers de hersenen van deelnemers met behulp van positron emissie tomografie (PET) terwijl zij een economisch spel speelden waarin vertrouwen centraal stond, en dat soms leidde tot wraakzuchtige acties.
Het spel ging als volgt: twee mannelijke spelers gingen anoniem met elkaar om, persoon A en persoon B. Ieder begon het spel met tien geldeenheden. Persoon A nam de eerste beslissing, hij kon zijn tien eenheden overdragen aan persoon B of ze voor zichzelf houden. Als hij het geld overmaakte, verviervoudigde de experimentator het bedrag dat persoon B ontving tot 40 eenheden, zodat B nu 50 eenheden had. Persoon B kon nu de helft hiervan (25 eenheden) terugsturen naar A of helemaal niets sturen. Als B betrouwbaar handelde en de helft van het geld terugstuurde, hadden ze uiteindelijk allebei 25 eenheden – een grote winst op de tien waarmee ze waren begonnen. Maar als B het vertrouwen van A schond en niets terugstuurde, eindigde B met alle 50 eenheden. Als A er niet in slaagde B te vertrouwen en in de eerste plaats geen geld overmaakte, eindigden ze beiden met 10 eenheden.
De experimentatoren waren geïnteresseerd in A’s oordelen van oneerlijkheid wanneer B al het geld hield, evenals hun verlangen om B te straffen, plus hun daadwerkelijke bestraffing van B door geldeenheden van hen af te nemen in hun volgende zet in het spel. De experimentatoren waren ook geïnteresseerd in veranderingen in de activiteit in bepaalde gebieden van de hersenen van A als ze wraak wilden nemen.
Wanneer het vertrouwen op deze manier geschonden werd, meldden de deelnemers dat ze wraak wilden nemen, en dit werd weerspiegeld in verhoogde activiteit in de beloningsgerelateerde gebieden van de hersenen, het dorsale striatum. Wraak, met andere woorden, draait allemaal om een goed gevoel, in plaats van een slecht gevoel. Ze ontdekten ook dat de deelnemers met de sterkste activiteit in dit gebied bereid waren grotere persoonlijke kosten te maken (met geldeenheden die van hun eigen rekening werden afgetrokken) om hun wraak te krijgen.
Sommigen beweren dat wraak vooral te maken heeft met het straffen van overtreding en het handhaven van de sociale orde. Maar het feit dat het je zo’n goed gevoel kan geven terwijl je op de gevolgen anticipeert, mag niet worden verwaarloosd.
Het dilemma van de wraak
Dit is echter niet noodzakelijk het geval na een daad van wraak. In een studie uit 2008 ontdekten onderzoekers dat mensen vaak een veel negatievere stemming rapporteerden onmiddellijk na het plegen van een daad van wraak.
Een andere studie introduceerde een breder scala aan maatregelen om deze psychologische effecten te beoordelen. De onderzoekers onderzochten niet alleen de gemoedstoestand van de deelnemers nadat ze wraak hadden overwogen, maar analyseerden ook de taal die de deelnemers gebruikten toen ze schreven over hun gedachten en gevoelens over de gebeurtenis, en voerden een meer gedetailleerde analyse uit van hun algemene emotionele reacties in plaats van alleen hun voorbijgaande gemoedstoestand.
Hun conclusie was dat de deelnemers een mix van emoties rapporteerden. Wraak is niet altijd zoet, maar “wraak is bitterzoet” (niet zo’n krachtige uitdrukking, dat wel). Dit betekent dat wraak zowel positieve als negatieve emoties kan opwekken (waaronder een gespannen, onzeker en angstig gevoel).
Dit is in vele opzichten het dilemma van wraak. Wraak lijkt zo aantrekkelijk en zo belonend, waardoor de beloningscentra van de hersenen positief gaan gloeien. Maar terwijl het plannen van de wraak heerlijk kan voelen, kan het achteraf een ander verhaal zijn.
Het effect op langere termijn hangt af van zoveel andere factoren – waaronder hoe je gevoelens over de oorspronkelijke daad veranderen en of je je nu kunt inleven in de dader en het vanuit zijn standpunt kunt begrijpen. Hoe je je voelt over de persoonlijkheid van de dader en of hij zijn gedrag kan herstellen zonder dat je wraak hoeft te nemen, is ook van belang, net als de vraag of hij in staat is te veranderen en zich op een zinvolle manier te verontschuldigen.
Zelfs de tijd zelf kan van invloed zijn op hoe de wraak voelt. Dat maakt het moeilijk om uit te maken of er op langere termijn psychologische voordelen zijn.
Andere opties
Dus, wat moet je doen in plaats van wraak te nemen als je onrecht wordt aangedaan? Gewoon de boel opkroppen? Dat kan soms heel moeilijk zijn, zoals we allemaal weten. In een onderzoek werden deelnemers expliciet geïnstrueerd om te schrijven over kwetsende gebeurtenissen, met de nadruk op de persoonlijke voordelen, zoals hoe het hen ten goede veranderde, om te zien of dat hen kon helpen hun behoefte aan wraak los te laten.
De deelnemers schreven dat ze “sterker waren geworden”, “onbekende sterke punten hadden ontdekt”, en “wijzer waren geworden” dankzij de ervaring. Ze zeiden ook dat het “nieuwe ervaringen mogelijk had gemaakt”. Door op deze manier over de gebeurtenissen te schrijven, waren ze in staat de dader te vergeven en waren ze minder geneigd wraak te nemen. Ze hadden ook minder last van stress en woede op langere termijn, wat uiteindelijk hun psychologisch welzijn ten goede kwam.
Misschien heeft de moderne neurowetenschap de complexiteit van wraak in het echte leven nog niet helemaal ingehaald. We weten niet hoe het zich gedraagt in de tijd, bijvoorbeeld. Misschien licht het dorsale striatum op elke keer dat je gaat zitten en wraak plant over een langere periode, of misschien wordt het gevoel van verwachte beloning minder intens na verloop van tijd. Misschien moet je dan meer en meer extreme wraakacties plannen om dezelfde neurofysiologische en psychologische klap te krijgen. De tijd zal het leren.
Hoe dan ook, zoals bij zoveel dingen in het leven, is anticipatie vaak beter dan de eigenlijke ervaring. Dus wraakplunderaars opgelet: de daad zal misschien niet aan je verwachtingen voldoen.
Geoff Beattie werkt niet voor, geeft geen advies aan, heeft geen aandelen in, en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat hebben bij dit artikel, en heeft buiten zijn academische aanstelling geen andere relevante banden bekend gemaakt.
