George Sheldon/Shutterstock
Zijn we vrij of worden onze handelingen bepaald door de wetten van de fysica? En hoeveel vrije wil hebben we eigenlijk? Deze vragen houden filosofen al duizenden jaren bezig – en er zijn nog steeds geen perfecte antwoorden.
Maar het blijkt dat een personage uit een TV-serie voor kinderen een aanwijzing kan geven.
Thomas de Tankmachine gedraagt zich, ondanks dat hij een locomotief is, als een mens. Hij maakt beslissingen en keuzes. En hij is moreel verantwoordelijk: als hij iets verkeerd doet, wordt hij gestraft.
Maar kijk dieper en de dingen worden ingewikkeld. Hij is een motor. Zijn bewegingen worden bepaald door de vorm van de rails, de werking van zijn motor en de werknemers van de spoorweg. Dus is zijn vrije wil slechts een illusie?
Natuurkundige wetten verklaren hoe een gebeurtenis uit het verleden leidt tot een toekomstige gebeurtenis. Als ik bijvoorbeeld een ketel op de kookplaat zet, bepalen de wetten van de thermodynamica dat deze op een nabijgelegen punt in de toekomst zal koken. Als ik me niet bemoei met de ketel of de kookplaat, is er maar één uitkomst mogelijk: het water zal gaan koken.
Een krachtig filosofisch argument tegen de vrije wil stelt dat, omdat we het verleden niet kunnen veranderen en omdat we de wetten van de natuurkunde niet kunnen veranderen, we ook de toekomst niet kunnen veranderen. Dat komt omdat de toekomst slechts een gevolg is van het verleden, en de wetten van de fysica dicteren dat het verleden zal resulteren in de toekomst. De toekomst staat niet open voor alternatieven.
Dit geldt ook voor ons: onze lichamen zijn fysieke objecten, gemaakt van atomen en moleculen, die onderworpen zijn aan natuurkundige wetten. Maar elke beslissing en actie die we nemen is uiteindelijk terug te voeren op enkele initiële omstandigheden aan het begin van het universum.
We kunnen het gevoel hebben dat we een vrije wil hebben, maar dat is slechts een illusie. En hetzelfde geldt voor Thomas: het lijkt misschien alsof hij vrij is, maar zijn handelingen worden bepaald door de indeling van de sporen en de dienstregeling van de spoorweg. Wat hij doet staat niet open voor alternatieven. Hij is immers een stoomlocomotief die onderworpen is aan de wetten van de thermodynamica.
Morele verantwoordelijkheid
Maar als Thomas’ handelingen niet voor alternatieven vatbaar zijn, waarom wordt hij dan berispt als hij dingen fout doet? Als hij niet meer zou zijn dan een machine, zou het dan veel zin hebben te denken dat hij moreel verantwoordelijk is? Het zou immers vreemd zijn om te zeggen dat mijn ketel lof verdient voor het koken van het water, als hij echt niet anders had gekund.
De Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt heeft een ingenieus gedachte-experiment ontwikkeld om aan te tonen dat de toekomst niet open hoeft te staan voor alternatieven om moreel verantwoordelijk te zijn. Stel je twee agenten voor, laten we ze Killer en Controller noemen. Controller heeft elektroden aangesloten op de hersenen van Killer. Als Killer niet doet wat Controller wil, zet hij de elektroden aan – en dwingt Killer te gehoorzamen.
Nu wil de controleur echt dat iemand, laten we hem het slachtoffer noemen, sterft. Dus denkt hij eraan om Killer opdracht te geven het slachtoffer te doden. Maar het blijkt dat Killer eigenlijk ook wil dat het slachtoffer sterft, dus doodt ze het slachtoffer zonder dat Controller hoeft in te grijpen. De elektroden blijven uitgeschakeld.
Thomas Tank Engine.
Wat is de moraal van het verhaal? Hoewel de acties van Killer niet openstonden voor alternatieven (als ze besloot niet te doden, zou Controller haar er toch toe gedwongen hebben), is ze toch verantwoordelijk en gestraft als een moordenaar.
Het lijkt erop dat Thomas zich in dezelfde situatie bevindt: wanneer hij dingen doet binnen de regels van de spoorweg, wordt hij aan zijn lot overgelaten. Doet hij dat niet, dan grijpt iemand in: de machinist, de conducteur of de onheilspellende Dikke Controleur. Maar hij wordt nog steeds berispt als het fout gaat. Het feit dat zijn handelingen niet voor alternatieven vatbaar zijn, verandert daar niets aan.
Hoeveel vrije wil is wenselijk?
Hoe zit het dan met een universum waar Thomas’ toekomst niet bepaald is? Zou hij daar vrij zijn?
Hoewel we ons ongemakkelijk voelen bij het feit dat onze handelingen bepaald zouden kunnen zijn, is het alternatief niet veel beter. Een universum waarin de toekomst volledig onbepaald is, waarin het te veel openstaat voor alternatieven, is gewoon te chaotisch. Ik moet weten dat als ik de ketel op het fornuis zet, hij zal koken. Een universum waar het water spontaan verandert in bevroren sinaasappelsap is niet een universum waar de meesten van ons zouden willen leven.
En hetzelfde geldt voor Thomas. Als Thomas het spoor zou mogen verlaten, de lucht in zou mogen vliegen, of als zijn stoommachine de wetten van de thermodynamica niet zou volgen, zou zijn universum niet functioneren.
Zijn karakter vat onze intuïties over de vrije wil. We hebben keuze en morele verantwoordelijkheid nodig, maar we willen niet dat onze daden volledig onbepaald zijn. We willen dat onze vrije wil ergens ligt tussen volledig determinisme en volledige willekeur.
Matyáš Moravec werkt niet voor, geeft geen advies aan, heeft geen aandelen in of ontvangt geen financiering van een bedrijf of organisatie die baat heeft bij dit artikel, en heeft geen relevante banden bekendgemaakt buiten zijn academische aanstelling.
