De makaken van het Japanse eiland Koshima zijn een slim stel. Ze staan bekend om hun opmerkelijk complexe taken, zoals het wassen van zoete aardappelen en het filteren van tarwe uit zand in het zeewater. Ze zijn zelfs gezien terwijl ze levende octopussen uit zee vingen.
Tijdens voortdurende observaties werd vastgesteld dat de unieke vaardigheden van de makaken zich snel verspreidden over de populatie en een van de eerste bewijzen vormden van lokale gewoonten bij dieren.
Onlangs bezocht ik het Primate Research Institute van de Universiteit van Kyoto om de gebitsresten te bestuderen van makaken die op natuurlijke wijze waren gestorven op het eiland Koshima, een van de langstlopende primatologische veldsites ter wereld.
Het was onderdeel van een project om een database op te zetten van gebitsslijtage en tandziekten bij wilde primaten – maar ik merkte al heel snel iets uiterst onverwachts op. Alle overleden makaken hadden identieke – en zeer ongewone – tandslijtage voor een primaat. En dat niet alleen, het leek ook opmerkelijk veel op de tandslijtage die gewoonlijk wordt aangetroffen in fossiele monsters van hominidae (mensen en onze nauw verwante voorouders). Ik wist dat ik verder onderzoek moest doen.
Door samen te werken met plaatselijke primatologen en deskundigen in het bestuderen van microscopische kenmerken op tandoppervlakken, bestudeerden we de tandresten van 32 individuen in meer detail, waarbij we de algemene tandslijtage, breuken en pathologieën vastlegden. Hierdoor konden we de kenmerken op het tandoppervlak direct vergelijken met gepubliceerde voorbeelden in fossielen van hominidae.
Verrassende tandachtige overeenkomsten
“Tandenstoker”-groeven op de achtertanden en grote verticale krassen op de voortanden worden verondersteld uniek te zijn voor hominins, en hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door onderscheidend gereedschapgebruik. De markeringen worden gebruikt als bewijs voor de vroegste vormen van culturele gewoonten die tijdens de menselijke evolutie zijn vastgesteld.
Maar toen mijn collega’s en ik dezelfde ongewone gebitsslijtage aantroffen in de bewaarde tanden van de overleden wilde Koshima makaken, probeerden wij de overeenkomsten te verklaren aan de hand van een combinatie van uitgebreide literatuur en lopende veldwaarnemingen.
Bij fossiele hominemonsters worden de grote krassen op de voortanden gewoonlijk beschouwd als veroorzaakt door een soort gedrag dat “stuff and cut” wordt genoemd en waarbij een voorwerp, zoals een dierenhuid, tussen de voortanden wordt gehouden en een stenen werktuig wordt gebruikt om delen af te snijden.
Lees meer:
De makaakapen van Mauritius: een invasieve uitheemse soort, en een belangrijke export voor onderzoek
De sporen worden veroorzaakt door toevallig contact van het stenen werktuig met de buitenkant van de voortanden, en er wordt gesuggereerd dat door het bestuderen van de oriëntatie en de concentratie van de krassen op verschillende plaatsen van deze tanden, inzicht kan worden verkregen in rechts- of linkshandigheid.
Omdat er zich tussen de achterste kiezen vaak “tandenstokersgroeven” vormen en er in deze groeven vaak lange dunne parallelle krassen worden aangetroffen, heeft men lang gedacht dat deze groeven veroorzaakt werden door een werktuig dat in de spleet tussen de tanden werd geplaatst en herhaaldelijk heen en weer werd bewogen om voedselresten te verwijderen of ongemak te verlichten (vandaar de naam tandenstokersgroeven).
Maar er is geen bewijs voor dit soort gereedschapgebruik bij makaken van het Koshima-eiland, of zelfs maar voor enig gedrag dat als gewoon gereedschapgebruik zou kunnen worden beschouwd. In plaats daarvan is deze slijtage waarschijnlijk veroorzaakt door het eten van schelpdieren en het per ongeluk kauwen op en consumeren van zand. De makaken werden vaak waargenomen bij het oprapen van voedsel van zandstranden – en ondanks hun pogingen om het zand eraf te wassen, wordt er toch op gekauwd omdat er zand in hun uitwerpselen zit.
Schelpdieren worden ook regelmatig gegeten, en de makaken gebruiken hun voortanden zowel om ze van de rotsen los te maken als om de inhoud eruit te scheppen. Deze gedragingen veroorzaken waarschijnlijk deze extreme slijtage, doordat het zand, de harde schelpen en het gesteente regelmatig rechtstreeks in contact komen met verschillende tandoppervlakken.
Lees meer:
We hebben bewezen dat wilde primaten last hebben van tandbederf – en chimpansees behoren tot de ergste
Het is gemakkelijk voor te stellen hoe grote parallelle krassen zich kunnen vormen bij het bijten op voedsel dat bedekt is met zand, of bij pogingen om zonder gereedschap schelpdieren los te maken en te consumeren.
Waarom de wortelgroeven en de markeringen binnen de groeven op de achtertanden ontstaan bij het kauwen op zand of grit moet verder worden onderzocht, maar is waarschijnlijk het gevolg van het passeren van kleine harde deeltjes over deze oppervlakken tijdens de kauwcyclus en tijdens het slikken.
Implicaties voor de menselijke evolutie
Het lijkt er dus op dat normaal kauwen en het verwerken van voedsel dit soort slijtagepatronen kan veroorzaken, zonder dat daar complex en gewoontegetrouw gereedschapgebruik uit afgeleid hoeft te worden.
En aangezien er op microscopisch niveau nog meer tandheelkundige overeenkomsten zijn tussen fossiele hominensamples en deze makakengroep – evenals hoge percentages afsplinterende tanden, extreme algehele tandslijtage en het afgeschuinde uiterlijk van voortanden – moet overwogen worden dat er een gemeenschappelijke oorzaak is die helemaal niets te maken heeft met gereedschapgebruik.
Natuurlijk is het zo dat de mens al heel lang werktuigen gebruikt, wat blijkt uit het aanzienlijke aantal stenen werktuigen dat in de loop van de menselijke evolutie is gevonden. Maar dit betekent niet dat zij verantwoordelijk waren voor de ongewone slijtage die op de tanden van de hominin is aangetroffen.
In feite is er steeds meer bewijs voor het kauwen van korrels, en men denkt ook dat zeeweekdieren werden geconsumeerd. Als de fossiele hominentandenslijtage het gevolg is van eetgedrag, dan kan een grondiger studie van hun tandslijtage een belangrijk inzicht verschaffen in de veranderingen in dieet en gedrag tijdens de evolutie van de mens. En het bestuderen van levende primaten vandaag de dag zou cruciale aanwijzingen kunnen blijven bieden die in het verleden over het hoofd zijn gezien.
Ian Towle werkt niet voor, geeft geen advies aan, heeft geen aandelen in, en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat hebben bij dit artikel, en heeft buiten zijn academische aanstelling geen relevante affiliaties bekend gemaakt.
