De ervaring van het voelen van een aanwezigheid kan zenuwslopend zijn Raggedstone/Shutterstock
Als je ooit het griezelige gevoel hebt gehad dat er een aanwezigheid in de kamer is terwijl je zeker wist dat je alleen was, ben je misschien terughoudend om het toe te geven. Misschien was het een diepgaande ervaring die je graag met anderen deelt. Of – waarschijnlijker – was het iets ertussenin.
Tenzij je een verklaring had om je te helpen de ervaring te verwerken, zullen de meeste mensen moeite hebben om te bevatten wat hen overkwam. Maar nu toont onderzoek aan dat deze etherische ervaring iets is wat we kunnen begrijpen, met behulp van wetenschappelijke modellen van de geest, het lichaam en de relatie tussen die twee.
Een van de grootste studies over dit onderwerp werd al in 1894 uitgevoerd. De Society for Psychical Research (SPR) publiceerde hun Census of Hallucinations, een onderzoek onder meer dan 17.000 mensen in het VK, de VS en Europa. Het onderzoek had tot doel te begrijpen hoe vaak het voorkwam dat mensen schijnbaar onmogelijke bezoeken kregen die de dood voorspelden. De SPR concludeerde dat dergelijke ervaringen te vaak voorkomen om op toeval te berusten (één op de 43 onderzochte mensen).
In 1886 publiceerde de SPR (die de voormalige Britse premier William Gladstone en de dichter Alfred, Lord Tennyson tot haar beschermheren rekende) Phantasms of the Living. Deze verzameling bevatte 701 gevallen van telepathie, voorgevoelens en andere ongewone verschijnselen. Zo vertelde dominee P H Newnham, van Devonport in Plymouth, het verhaal van een bezoek aan Nieuw-Zeeland, waar een nachtelijke aanwezigheid hem waarschuwde niet deel te nemen aan een boottocht bij zonsopgang de volgende ochtend. Later vernam hij dat iedereen op de reis was verdronken.
Fantasmen werd destijds bekritiseerd omdat het onwetenschappelijk zou zijn. De volkstelling werd met minder scepsis ontvangen, maar leed nog steeds onder responsbias (wie zou de moeite nemen te reageren op zo’n onderzoek, behalve degenen die iets te zeggen hadden). Maar dergelijke ervaringen leven voort in huizen over de hele wereld, en de hedendaagse wetenschap biedt ideeën om ze te begrijpen.
Niet zulke zoete dromen
Veel van de verslagen die SPR heeft verzameld klinken als hypnagogie: hallucinerende ervaringen die zich voordoen op de grens van de slaap. Er is gesuggereerd dat verschillende religieuze ervaringen die in de 19e eeuw zijn opgetekend een basis hebben in hypnagogie. Aanwezigheden hebben een bijzonder sterk verband met slaapverlamming, die door ongeveer 7% van de volwassenen ten minste eenmaal in hun leven wordt ervaren. Bij slaapverlamming blijven onze spieren bevroren als een kater van de REM-slaap, maar onze geest is actief en wakker. Studies hebben aangetoond dat meer dan 50% van de mensen met slaapverlamming een aanwezigheid melden.
Als we een griezelige aanwezigheid voelen, kan het aan ons liggen.
sezer66/Shutterstock
Terwijl de door de SPR gedocumenteerde Victoriaanse verschijningen vaak goedaardig of troostend waren, stralen moderne voorbeelden van door slaapverlamming veroorzaakte aanwezigheid eerder kwaadaardigheid uit. Samenlevingen over de hele wereld hebben hun eigen verhalen over nachtelijke aanwezigheid – van de Portugese “kleine broeder met de doorboorde hand” (Fradinho da Mao Furada) die kon infiltreren in de dromen van mensen, tot de Ogun Oru van het Yoruba volk in Nigeria, waarvan men geloofde dat het een product was van slachtoffers die behekst waren.
Maar waarom zou een ervaring als verlamming een gevoel van aanwezigheid creëren? Sommige onderzoekers hebben zich gericht op de specifieke kenmerken van het wakker worden in zo’n ongewone situatie. De meeste mensen vinden slaapverlamming eng, zelfs zonder hallucinaties. In 2007 stelden slaaponderzoekers J. Allen Cheyne en Todd Girard dat als we verlamd en kwetsbaar wakker worden, onze instincten ons bedreigd doen voelen en onze geest het gat opvult. Als we een prooi zijn, moet er een roofdier zijn.
Een andere benadering is te kijken naar de overeenkomsten tussen bezoeken in slaapverlamming en andere soorten van gevoelde aanwezigheid. Onderzoek in de afgelopen 25 jaar heeft aangetoond dat aanwezigheden niet alleen een regelmatig onderdeel zijn van het hypnagogische landschap, maar ook worden gerapporteerd bij de ziekte van Parkinson, psychose, bijna-doodervaringen en rouwverwerking. Dit suggereert dat het onwaarschijnlijk is dat het een slaap-specifiek fenomeen is.
Geest-lichaam verbinding
Uit neurologische casestudies en experimenten met hersenstimulatie weten we dat aanwezigheden kunnen worden opgeroepen door lichamelijke signalen. In 2006 bijvoorbeeld konden neuroloog Shahar Arzy en collega’s een “schaduwfiguur” creëren die werd ervaren door een vrouw wier hersenen elektrisch werden gestimuleerd in de linker temporoparietale junctie (TPJ). De figuur leek de lichaamshouding van de vrouw te weerspiegelen – en de TPJ combineert informatie over onze zintuigen en ons lichaam.
Uit een reeks experimenten in 2014 bleek ook dat het verstoren van de zintuiglijke verwachtingen van mensen bij sommige gezonde mensen een gevoel van aanwezigheid lijkt op te wekken. De procedure die de onderzoekers gebruikten, werkt zo dat je het gevoel krijgt dat je je eigen rug aanraakt, door je bewegingen te synchroniseren met een robot direct achter je. Onze hersenen begrijpen de synchronisatie door af te leiden dat wij dat gevoel produceren. Wanneer die synchronisatie vervolgens wordt verstoord – door de robotaanrakingen iets uit de pas te laten lopen – kunnen mensen plotseling het gevoel krijgen dat er een andere persoon aanwezig is: een geest in de machine. Het veranderen van de zintuiglijke verwachtingen van de situatie veroorzaakt zoiets als een hallucinatie.
Die logica zou ook van toepassing kunnen zijn op een situatie als slaapverlamming. Al onze gebruikelijke informatie over ons lichaam en onze zintuigen wordt in die context verstoord, dus het is misschien geen verrassing dat we het gevoel hebben dat er iets “anders” bij ons is. We kunnen het gevoel hebben dat het een andere aanwezigheid is, maar in werkelijkheid zijn wij het zelf.
In mijn eigen onderzoek in 2022 probeerde ik de overeenkomsten te traceren in aanwezigheden uit klinische verslagen, spirituele praktijken en duursporten (waarvan bekend is dat ze een reeks hallucinerende verschijnselen, waaronder aanwezigheid, voortbrengen). In al deze situaties kwamen veel aspecten van het gevoel van een aanwezigheid sterk overeen: de proefpersoon had bijvoorbeeld het gevoel dat de aanwezigheid zich direct achter hem of haar bevond. Slaapgerelateerde aanwezigheden werden door alle drie de groepen beschreven, maar ook aanwezigheden die door emotionele factoren, zoals rouw en verlies, werden veroorzaakt.
Ondanks zijn eeuwenoude oorsprong is de wetenschap van de gevoelde aanwezigheid eigenlijk nog maar net begonnen. Uiteindelijk zal wetenschappelijk onderzoek ons misschien een overkoepelende verklaring geven, of we hebben verschillende theorieën nodig om al deze voorbeelden van aanwezigheid te verklaren. Maar de ontmoetingen die mensen beschrijven in Phantasms of the Living zijn geen spoken uit een vervlogen tijdperk. Als je deze verontrustende ervaring nog niet hebt gehad, ken je waarschijnlijk iemand die dat wel heeft.
Ben Alderson-Day ontvangt financiering van Wellcome en is de auteur van "Presence: The Strange Science and True Stories of the Unseen Other…" (Manchester University Press).
