De auteur, Mats Larsson, rechts tijdens de aankondiging van 2023. Kungliga Vetenskapsakademin, CC BY-SA
Ik zit in mijn negende en laatste jaar in het Nobelcomité voor Natuurkunde, wat absoluut een fascinerende baan is – maar wel zwaar. Het leukste is om de reacties van de geschokte laureaten te horen als ze telefonisch het grootste nieuws van hun leven te horen krijgen.
Soms geef ik ook presentaties over hoe Nobelprijswinnaars worden geselecteerd. Dit kan zijn voor deelnemers aan een Nobel symposium, of voor een klas van een middelbare school. En ik heb gemerkt dat, hoewel het onderwerp veel interesse wekt, het proces slecht wordt begrepen.
Lees meer:
Nobelprijs voor natuurkunde toegekend voor werk dat de geheimen van elektronen onthult
Uitleggen hoe de laureaten worden geselecteerd is echter niet helemaal eenvoudig – er zijn strikte geheimhoudingsregels. Ik moet me enerzijds baseren op materiaal van de officiële website van de Nobelprijs en anderzijds op casestudies die ouder dan 50 jaar en dus niet langer geheim zijn.
Het Nobelcomité bestaat uit ongeveer zes tot acht leden die worden benoemd door de Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen. Het selecteren van een prijs gebeurt in drie delen. Het eerste en zeer belangrijke deel zijn de nominaties. Het comité stuurt elk jaar in september en oktober ongeveer 3000 brieven naar onderzoekers over de hele wereld met het verzoek om nominaties in te zenden, met 31 januari als deadline voor het volgende jaar.
De lijst met genomineerden is zo opgesteld dat bepaalde mensen altijd worden geraadpleegd, waaronder voormalige Nobelprijswinnaars, natuurkundeprofessoren in de Scandinavische landen en leden van de Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen.
Dan is er nog een vrij grote groep mensen die wordt uitgenodigd om nominaties te doen, maar slechts voor een paar jaar per keer, dus dit deel van het proces wordt regelmatig gerouleerd. Tot slot wordt aan veel universiteiten gevraagd om een faculteit te raadplegen voor hun nominatie, en ook hier rouleren de universiteiten.
Het tweede deel betreft deskundigenrapporten. Op basis van de nominaties identificeert de commissie bepaalde gebieden van de fysica waar ontdekkingen of uitvindingen hebben plaatsgevonden op een niveau dat ze in aanmerking kan laten komen voor een prijs.
De commissie vraagt vervolgens vertrouwelijke rapporten van experts op deze gekozen gebieden, aan wie wordt gevraagd of zij deze ontdekkingen of uitvindingen van voldoende belang achten om een Nobelprijs te rechtvaardigen. Als dat zo is, wordt hen ook gevraagd om de personen aan te wijzen die volgens hen de belangrijkste bijdragen hebben geleverd.
Het laatste deel is het werk van het comité. Begin juni komt de commissie bijeen en stelt een shortlist samen van de meest interessante prijskandidaten. De discussies in de commissie zijn altijd open, scherp, openhartig en soms emotioneel, maar nooit vijandig.
Albert Einstein won de Nobelprijs niet voor zijn relativiteitstheorie.
wikipedia, CC BY-SA
In het begin van de jaren 1920 was er bijvoorbeeld enorme druk om Albert Einstein een onderscheiding te geven. Maar sommige leden van de commissie waren sceptisch over de relativiteitstheorie. Het compromis was om Einstein te belonen voor de verklaring van een fenomeen dat het foto-elektrisch effect werd genoemd, precies het effect dat de laureaten van dit jaar tot in detail hebben onderzocht.
Verbazingwekkend, terwijl de andere succesvolle theorie van de moderne natuurkunde, de kwantummechanica, rijkelijk is beloond met Nobelprijzen (1932/33, 1945, 1954, 2022), duurde het tot 2020 voordat de relativiteitstheorie expliciet werd beloond.
Eindstadia
Tijdens de zomer werkt elk commissielid zelfstandig aan bepaalde onderdelen van het uiteindelijke prijsrapport. Tijdens een retraite in augustus komt de commissie bijeen en rondt dit rapport af met een aanbeveling aan de Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen. Tijdens de zomermaanden zijn er verschillende ontmoetingen tussen de commissieleden, maar contact via e-mail en telefoon is strikt verboden.
Het rapport, inclusief een voorstel voor maximaal drie laureaten en een aanbeveling, wordt vervolgens naar de academie gestuurd. In september wordt de suggestie besproken onder de natuurkundeleden van de academie. Tijdens een tweede bijeenkomst in september stemt deze groep of ze de suggestie van de commissie steunt.
In oktober, op dezelfde dag dat de prijs bekend wordt gemaakt, komt de academie opnieuw bijeen om een definitief besluit te nemen, waartegen geen beroep kan worden aangetekend. Zodra de beslissing is genomen, wordt er telefonisch contact opgenomen met de laureaten. Tot slot wordt de beslissing bekendgemaakt tijdens een persconferentie die live wordt uitgezonden op de Zweedse publieke televisie en op de homepage van de academie.
De dag na de bekendmaking beginnen enkele leden van het comité met het maken van de poster die vrij toegankelijk zal zijn voor het publiek in verband met de Nobelcolleges in december.
Inmiddels is het werk aan de Nobelprijs voor natuurkunde van volgend jaar al begonnen – nog voordat de nominaties van dit jaar bekend waren. Er zijn altijd rapporten van experts die worden besproken en gevraagd. Het werk houdt nooit op!
Mats Larsson ontvangt financiering van Vetenskapsrådet (VR) en werd eerder gefinancierd door Naturvetenskapliga forskningsrådet (NFR).
