Maltravieso Cave replica met Neanderthalers vier vingers handafdrukken, Caceres, Spanje WH_Pics/Shutterstock
Een van de meest besproken vragen in de geschiedenis van het Neanderthaler onderzoek was of ze kunst maakten. In de afgelopen jaren is de consensus geworden dat ze dat deden, soms. Maar, zoals hun verwanten aan beide uiteinden van de hominoïde evolutieboom, chimpansees en Homo sapiens, varieerde het gedrag van Neanderthalers cultureel van groep tot groep en in de loop der tijd.
Hun kunst was misschien abstracter dan de stereotiepe figuur- en diergrotschilderingen die Homo Sapiens maakten nadat de Neanderthalers ongeveer 30.000 jaar geleden verdwenen. Maar archeologen beginnen in te zien hoe creatief de Neanderthaler kunst op zichzelf was.
Homo sapiens zou zich minstens 315.000 jaar geleden in Afrika hebben ontwikkeld. Neanderthaler populaties in Europa zijn minstens 400.000 jaar geleden getraceerd.
Al 250.000 jaar geleden mengden Neanderthalers mineralen als hematiet (oker) en mangaan met vloeistoffen om rode en zwarte verf te maken – vermoedelijk om het lichaam en de kleding te versieren.
Het is de menselijke natuur
Onderzoek door paleolithische archeologen in de jaren negentig heeft het gangbare beeld van Neanderthalers als sukkels radicaal veranderd. We weten nu dat ze, in plaats van te proberen de Homo sapiens bij te houden, een eigen genuanceerde gedragsevolutie hadden. Hun grote hersenen verdienden hun evolutionaire behoud.
Uit vondsten in ondergrondse grotten, waaronder voetafdrukken en bewijzen van werktuiggebruik en pigmenten op plaatsen waar neanderthalers geen duidelijke reden hadden om te zijn, weten we dat zij nieuwsgierig lijken te zijn geweest naar hun wereld.
Waarom dwaalden ze af van de wereld van het licht naar de gevaarlijke diepten waar geen voedsel of drinkbaar water was? We kunnen het niet met zekerheid zeggen, maar omdat dit soms gepaard ging met het maken van kunst op de wanden van grotten, was het waarschijnlijk op een of andere manier zinvol in plaats van alleen maar exploratie.
Neanderthalers leefden in kleine, hechte groepen die zeer nomadisch waren. Als ze reisden, namen ze sintels mee om kleine vuurtjes te maken in de schuilplaatsen in de rotsen en aan de rivieroevers waar ze kampeerden. Ze gebruikten gereedschap om hun speren te hakken en karkassen te slachten. We moeten hen zien als familiegroepen, bijeengehouden door voortdurende onderhandelingen en onderlinge concurrentie. Hoewel georganiseerd in kleine groepen was het echt een wereld van individuen.
De evolutie van de visuele cultuur van de Neanderthalers in de tijd suggereert dat hun sociale structuren veranderden. Ze gebruikten in toenemende mate pigmenten en ornamenten om hun lichaam te versieren. Zoals ik uitleg in mijn boek, Homo Sapiens Rediscovered, versierden Neanderthalers hun lichamen misschien toen de concurrentie om het groepsleiderschap geraffineerder werd. Kleuren en ornamenten brachten boodschappen over kracht en macht over en hielpen individuen hun tijdgenoten te overtuigen van hun kracht en geschiktheid om leiding te geven.
Rood pigment spoelt in de holtes van een heldere stalactieten draperie in de grot van Ardales.
Paul Pettitt en het dateringsteam voor grotkunst, Auteur voorzien
Toen, minstens 65.000 jaar geleden, gebruikten Neanderthalers rode pigmenten om markeringen aan te brengen op de wanden van diepe grotten in Spanje. In de grot van Ardales bij Malaga in Zuid-Spanje kleurden ze de holle delen van helderwitte stalactieten.
In de Maltravieso grot in Estremadura, in het westen van Spanje, tekenden ze om hun handen. En in de grot van La Pasiega in Cantabrië in het noorden maakte een Neanderthaler een rechthoek door herhaaldelijk met pigment bedekte vingertoppen op de muur te drukken.
Eén van de tientallen handstencils die in de grot van Maltravieso zijn achtergelaten. In het geval van deze hand moest de Neanderthaler die hem achterliet op de grond liggen, want hij werd gemaakt op een plafond van nauwelijks 30 cm hoog.
Paul Pettitt en het grotkunst dateringsteam, Auteur voorzien
Naar de specifieke betekenis van deze tekens kunnen we niet raden, maar ze suggereren dat de Neanderthalers steeds fantasierijker werden.
Nog later, ongeveer 50.000 jaar geleden, kwamen de persoonlijke ornamenten om het lichaam te versieren. Deze waren beperkt tot dierlijke lichaamsdelen – hangers gemaakt van tanden van vleeseters, schelpen en stukjes bot. Deze halskettingen leken op die welke rond dezelfde tijd door de Homo Sapiens werden gedragen, wat waarschijnlijk duidt op een eenvoudige gemeenschappelijke communicatie die elke groep kon begrijpen.
Verschilt de visuele cultuur van de Neanderthaler van die van de Homo Sapiens? Ik denk van wel, maar niet in verfijning. Zij maakten al non-figuratieve kunst tientallen millennia voor de komst van de Homo sapiens in Europa, waaruit blijkt dat zij die onafhankelijk hadden gecreëerd.
Maar het verschilde. We hebben nog geen bewijs dat Neanderthalers figuratieve kunst produceerden, zoals schilderijen van mensen of dieren, die vanaf tenminste 37.000 jaar geleden op grote schaal werd geproduceerd door de Homo sapiens-groepen die hen uiteindelijk zouden vervangen in Eurazië.
Figuratieve kunst is geen teken van moderniteit, noch het ontbreken ervan een indicatie van primitiviteit. Neanderthalers gebruikten de beeldcultuur op een andere manier dan hun opvolgers. Hun kleuren en ornamenten versterkten berichten over elkaar via hun eigen lichaam in plaats van afbeeldingen van dingen.
In veel gevallen werden handstencils achtergelaten op delen van grotmuren en plafonds die moeilijk toegankelijk waren, zoals deze in de grot van El Castillo, waarbij Paul Pettitt de positie van de handen laat zien.
Paul Pettitt en grottekunst dateringsteam, Auteur voorzien
Het is misschien veelzeggend dat onze eigen soort pas afbeeldingen van dieren of iets anders maakte nadat de Neanderthalers, Denisovanen en andere menselijke groepen waren uitgestorven. Niemand had er iets aan in het biologisch gemengde Eurazië van 300.000 tot 40.000 jaar geleden.
Maar in Afrika ontstond een variatie op dit thema. Onze vroege voorouders gebruikten hun eigen pigmenten en niet-figuratieve tekens om te beginnen te verwijzen naar gemeenschappelijke emblemen van sociale groepen, zoals herhaalde clusters van lijnen – specifieke patronen.
Hun kunst lijkt minder over individuen te gaan en meer over gemeenschappen, waarbij ze gedeelde tekens gebruikten, zoals die welke op brokken oker in de grot van Blombos in Zuid-Afrika werden gegraveerd, als tribale ontwerpen. Etniciteiten waren in opkomst, en groepen – bijeengehouden door sociale regels en conventies – zouden de erfgenamen van Eurazië zijn.
Paul Pettitt werkt niet voor, geeft geen advies, bezit geen aandelen in en ontvangt geen financiering van bedrijven of organisaties die baat hebben bij dit artikel, en heeft geen relevante banden bekendgemaakt buiten zijn academische aanstelling.
